|
|
| سطر ۱: |
سطر ۱: |
| − | {{نام نویسنده|عبدالحسین قاسم‌نژاد، ویراستی از این مقاله پیشتر با این شناسه نشر یافته است: عبدالحسین قاسم‌نژاد. ۱۳۹۶. «قالی تبریز». معرفی فرش مناطق ایران. تهران: مرکز ملی فرش ایران.}}
| |
| | {{جعبه اطلاعات فرش و قالی | | {{جعبه اطلاعات فرش و قالی |
| | |بالا = <!--عبارتی که در بالاترین سطر درون جعبه ظاهر می‌شود--> | | |بالا = <!--عبارتی که در بالاترین سطر درون جعبه ظاهر می‌شود--> |
| سطر ۳۴: |
سطر ۳۳: |
| | }} | | }} |
| | قالی تبریز یا فرش تبریز از فرش‌های سبک شهری است که در منطقه تبریز واقع در استان آذربایجان‌شرقی در شمال‌غرب ایران بافته می‌شود. در این قالی از گره متقارن با تار و پود پنبه‌ای و ابریشمی و پرز پشمی و ابریشمی استفاده شده است. لچک و ترنج، افشان، گلدانی و شاه‌عباسی از طرح‌های رایج و قرمز، عاجی، بژ، آبی و زرد از رنگ‌های رایج قالی تبریز است. | | قالی تبریز یا فرش تبریز از فرش‌های سبک شهری است که در منطقه تبریز واقع در استان آذربایجان‌شرقی در شمال‌غرب ایران بافته می‌شود. در این قالی از گره متقارن با تار و پود پنبه‌ای و ابریشمی و پرز پشمی و ابریشمی استفاده شده است. لچک و ترنج، افشان، گلدانی و شاه‌عباسی از طرح‌های رایج و قرمز، عاجی، بژ، آبی و زرد از رنگ‌های رایج قالی تبریز است. |
| − | ==تاریخچه==
| |
| − | تبریز شهر پرفراز و فرود ایران، خاستگاه تاریخ معاصر، بنیاد جمهوری خواهی و خط مقدم یکپارچگی، آن‌گونه که مردانش جان فشاندند و بانوانش گوهران، بی‌آنکه در برابر بیگانه یک گام پس بگذارند؛<br>
| |
| − | {{شعر}}
| |
| − | {{ب|آلماز اَفکارمُز اِقبال وطن دَر|دعوا گُونی یکسَر گورونَن قانلو کفن دَر}}
| |
| − | {{ب|سر جز نیکبختی میهن ندارم|در روز جنگ جز کفن خونین به تن ندارم}}
| |
| − | {{پایان شعر}}
| |
| − | این همه از آن رو بود تا آیندگان ایران در آگاهی و برابری به سر برند.<br>
| |
| − | تبریز؛ جایگاه چشم‌به‌راهان تخت پادشاهی قجر، نام‌دار مکتب نگارگری و معماری و شهر چامه‌سرایان، در سوی شمال باختر و در دامنه شمالی رشته کوه سهند گسترش یافته است، با نشانه‌های دگرگونی از سنت به نوگرایی، دارای آب و هوایی دل‌انگیز با مردمانی سخت‌کوش و این صفت در میان تیره‌های ایرانی گردن آویز مردمان آذری شده است. هنگامی که برای نخستین بار وارد تبریز می‌شوی با شان و وجاهتی روبرو می‌شوی که این ویژگی شهر از رفتار مردمانش به دست آمده.<br>
| |
| − | با بررسی پیشینه‌ی شهر تبریز دانسته می‌شود که برخی از رویدادهای ایران نخستین بار در این شهر شکل گرفته و از تبریز گسترش یافته است. برای نمونه می‌توان از نخستین مدرسه‌ی قالی‌بافی با نام «اَرک» به سال 1274 خ. در تبریز گشایش یافت نام برد.<ref>میرزاامینی، 1396</ref> دو دیگر، در حدود سال 1345 خ. نخستین بار آموزش طراحی سنتی (قالی) به صورت رسمی در هنرستان هنرهای زیبای تبریز آغاز شد.<ref>حسن‌پور نامی، 1379، 14</ref><br>
| |
| − | ===آثار تاریخی تبریز===
| |
| − | در کتاب «آثار باستانی آذربایجان» هفتاد بنا در شهر تبریز فهرست شده‌اند.<ref>کارنگ، 1374</ref> از سزاوارترین این بنا‌ها می‌توان به شماری اشاره کرد: «اَرگ علی‌شاه»، «مسجد جهان‌شاه» و یا «مسجد کبود»، «مقبرۃ الشعرا» و «بازار» با پیشینه‌ای دوشادوش شهر و گسترده‌ترین بنای سرپوشیده‌ی آجری جهان، (تارنمای میراث فرهنگی آذربایجان شرقی) که «تیمچه مظفریه»اش یکی از پایگاه‌های قالی آذربایجان است با شهرتی جهانی.<ref>زنده‌دل و دیگران، 1376، 123-124</ref><br>
| |
| − |
| |
| − | ===فرهنگ شفاهی، آداب و رسوم===
| |
| − | آذری‌ها مردمانی شاعر‌پیشه هستند که با هر پدیده‌ی طبیعی، رخداد اجتماعی، پیشامدی ناگوار و یا خوشایند روبرو شوند، احساسات خود را با زبان شعر بیان می‌کنند<ref>زنده دل و دیگران، 1376، 156</ref> و شعرهای قالی‌بافان جزئی جدا ناپذیر آن به شمار می‌آید.<br>
| |
| − | ایلمع سال‌لام پول آل‌لام
| |
| − | فرش میبافم و پول می‌گیر
| |
| − | اربابن قیزن آل‌لام
| |
| − | دختر ارباب رو من می‌گیرم
| |
| − | ارباب قیزین ورمس
| |
| − | اگه ارباب دختر به من نده
| |
| − | ایلیمی ترکسه سال‌لام
| |
| − | نخ فرش را عوضی میبافم<ref>بیانی‌مجد، 1385، 106</ref><br>
| |
| − | به دلیل وجود قالی‌بافی در میان مردمان آذری، یکی از پردامنه‌ترین رسوم در فرایند بافت قالی دیده می‌شود، بدین گونه که در هنگامه‌ی نخست، با بسم‌اله و برای شگون صلوات بر حضرت رسول (ص) و خاندانش می‌فرستند و برای دور نمودن «چشم بد» اِسپَند دود می‌کنند. در هنگام بافتِ رج نخستِ قالی یک فرد که دستش سبک است چند گره نخست را با آرزوی زود به پایان رسیدن می‌زند، و تا کامل شدن رج هیچکس درون و بیرون نمی‌شود، رسم چنین است که یک پسر بچه‌ی شیرین زبان وارد شده، خداقوت گفته و آرزوی می‌کند هرچه زودتر قالی پایان یابد.
| |
| − | نکته‌ی درخور، روزهای نیک‌پی و بدپی در هنگامه‌ی بافت قالی است. برای نمونه شنبه روز مهمی است؛ اگر در درازنای شنبه بافت با کمیت خوب پیش رود مشخص است تا پایان هفته چنین خواهد بود. از سوی دیگر دوشنبه مناسب نیست و تنها تا نیمه‌ی روز کار کرده و در پسین روز کار انجام نمی‌گیرد. پنجشنبه، روز برآورد و بررسی رج‌ها و قیچی‌زنی است. همچنین در روزهای تاسوعا و عاشورا بافت قالی را نیک نمی‌دانند.<br>
| |
| − | پس از پایان بافت قالی برای بریدن چله‌ها و جداکردن قالی می‌بایست تجربه‌ی کافی داشت، از این رو اگر بافنده کم‌تجربه باشد این مهم را به فردی باتجربه و دارای دست سبک می‌سپارد.<br>
| |
| − |
| |
| − | ===صنایع‌دستی===
| |
| − | آذربایجان در گذشته‌ی نه چندان دور دارای صنایع‌دستی با اندک گوناگونی بوده مانند فرش، سبد حصیری، فقره‌سازی، قلاب‌بافی، حوله‌بافی، کفش‌دوزی، سبد تَرکه‌ای، جاجیم، وَرنی، پتو‌بافی، خورجین، گلیم، شال، گلیمچه، ظروف سفالی و سرامیکی، پارچه‌های پشمی و ابریشمی، سوزن‌دوزی، مفرش‌بافی و مسند ]مسندبافی[. از این میان تنها شش مورد نخست در تبریز تولید می‌شده است.<ref>زنده‌دل و دیگران، 1376، 168</ref><br>
| |
| − |
| |
| − | ===پیشینه قالی‌بافی===
| |
| − | دیرین‌ترین نوشتار درباره‌ی تولیدات تبریز، از سده‌ی هفتم خورشیدی است. آنجا که دکتر «پوپ» پیشینه‌ی فرش‌بافی دوران سلجوقی و شهر تبریز را با توجه به نوشته‌ی «یاقوت حموی» شناسا کرده است.<ref>پوپ،1387، 2629</ref><br>
| |
| − | چنان‌که دانسته شده در دوره‌ی صفویه به دلیل یکپارچگی و استواری حکومت، شکوفایی و رشد اقتصادی شکل یافت و در این میان قالی‌بافی هم در کنار دیگر پیشه‌ها دارای کارگاه سلطنتی شد. از نمونه‌های برجای مانده آشکار می‌شود بافت قالی تبریز در این دوره صورت می‌گرفته است و از یک پیشه درون خانه به یک پیشه تجاری بدل شد. چراکه سندی چون پِهرست (فهرست) استادان قالی‌باف (ثبت به تاریخ 904 خ.) که درپی تصرف تبریز به دست «سلطان سلیم اول» به سال 893 خ. از این شهر به استانبول برد و اکنون در موزه توپقاپی نگهداری می‌شود<ref>پوپ، 1387، 2816</ref> گواه قالی‌بافی تبریز در سده‌ی نهم خورشیدی است.<br>
| |
| − | در جلد ششم کتاب سیری در هنر ایران، برای بررسی چنین پیشینه‌ای به یک دسته بندی روی آورده است. نخست آثار «شمال غرب ایران» و دوم تبریز. نویسنده در شناسا نمودن دسته‌ی نخست بر این پندار است که اصطلاح شمال غرب ایران دربر گیرنده مناطق بسیاری است و آذربایجان که خود سرزمین بزرگی است بخش کوچکی از آن به شمار می‌آید. همچنین به دلیل گوناگونی جایگاه‌های فرهنگی، قالی‌های به دست آمده نیز گوناگون بوده اما نکته آنکه تمامی آنها را به مرکز یعنی تبریز نسبت داده‌اند و در بین فرش شناسان این نسبت مورد پذیرش قرار گرفته است.<ref>همان، 1387، 2633</ref> قالی‌هایی که در دسته‌ی دوم به تبریز نسبت داده شد را بر اساس پشم استفاده شده و بنیان فنی بافت‌شان که با نمونه‌های امروزی تولید شده در تبریز همسانی دارد شناسانیده شده‌اند.<ref>همان، 1387، 2648</ref> کهن‌ترین نمونه‌های ارائه شده در هر دو دسته، تولید نیمه‌ی دوم سده‌ی نهم خورشیدی (پایان سده نهم و آغاز سده دهم مَهی) هستند.<br>
| |
| − | تاریخ ایرانِ دوره‌ی قاجار با چند جنگ همراه بود و هر جنگ افزون بر کاستن از گستره‌ی خاک ایران توان اقتصادی را بر اثر تنش‌ها و کشتارها می‌کاست. در این میان جنگ با روسیه بیشترین آسیب را بر ایران وارد کرد و تبریز مرکز ایالت آذربایجان «خط مقدم» این کشمکش و درگیری‌ها بود. «عباس‌میرزا» جانشین پادشاه و شاه‌یار در حکومت آذربایجان، فرزند «فتحعلی‌شاه» دومین پادشاه دودمان قاجار بود. او و «میرزا عیسی» وزیرش در شکوفایی و دگرگونی‌های آذربایجان و به ویژه تبریز بسیار کوشیدند.<ref>زنده دل و دستیاران، 1376، 36</ref> عباس‌میرزا برای پاسداری از خاک میهن کارخانه‌های ساختِ جنگ‌افزارگرم مانند توپ جنگی و تفنگ راه‌اندازی کرد، اصلاحاتی را در ارتش سامان داد و استخراج معادن را آغاز کرد.<ref>نصری، 1386، 20 و 22</ref> برای رونق‌بخشی به درآمد شهر سراها و تیمچه‌های بسیاری به بازار تبریز افزود،<ref> اژه‌ای و دیگران، 1380، 794</ref> سپس افرادی را برای آموزش دانش‌های نوین آن روزگار به انگلستان رهسپار کرد.<ref>نصری، 1386، 25-26</ref> مهم‌تر آنکه با فراخوان و دعوت از خارجی‌ها برای سکونت در ایران به ویژه ولایت آذربایجان (ساوجبلاغ) درپی آن بود تا از پس این مراودات مردمان با تجدد و نوخواهی دمساز شده و جامعه رو به رشد رود.<ref>همان، 20-21</ref> تلاش‌های عباس‌میرزا و ویژگی اقتصادی – سیاسی تبریز دلیلی شد تا کشورهای دیگر در این شهر دفترکنسولگری راه اندازی کرده تا بازرگانان و سوداگران آن کشورها رفت و آمد کنند.<ref>میرزایی، 1392، 98</ref> نکته آنکه جهانگردان اروپایی امنیت و نظم آذربایجان در دوره‌ی عباس‌میرزا را با امنیت اروپا برابر می‌دانستند.<ref>زنده دل و دستیاران، 1376، 36</ref> پس از درگذشت او، تبریز جایگاه جانشینان قجر شد و این جایگاه آن آمد و شدهای بازرگانی را پابرجا نگاه داشت و دروازه‌ی سوداگری ایران و اروپا شد.<br>
| |
| − | «انقلاب صنعتی» در اروپا و امریکا دارای دو روی متفاوت بود. از سویی اقتصاد شکوفا شد و رفاه مردمان گسترش پیدا کرد، و از سوی دیگر شهرنشینی تنش‌هایی بر روان مردمان ایجاد کرد که مهم‌ترین آن زندگی یکنواخت و ماشین‌وار بود. در سده‌ی دوازدهم خورشیدی (نوزدهم میلادی) بر اثر توجه مردمان به «مکتب نئوکلاسیک» که بازگشت به دوران «کلاسیک» و کهن را در هنر و معماری شناسا می‌کرد، توجه به هنر شرق و بهره‌گیری در طراحی درون خانه افزایش یافت. چنین دگرگونی در اقتصاد و روش زندگیِ «غربی‌ها» و آشنایی که پیشتر با قالی شرقی داشتند خواهان‌های قالی؛ این کالای ایرانی بیشتر شد. بازرگانان آن روزگار تبریز با گردآوری و خرید قالی‌ها از سراسر ایران خواسته‌های مشتریان اروپایی و امریکایی را برآورده می‌کردند. این پیشه آن‌چنان مورد توجه بود که تنی چند از تبریزها در شهرهای عثمانی آن روزگار «تجارتخانه» راه اندازی کردند. در گذر سالیان از میزان قالی‌های همخوان با پسند مشتریان کاسته شد، بازرگانان تبریزی برآن شدند تا بافت قالی که دستاوردی خانگی و کمک هزینه‌ی خانوار بود را به تولیدی یکتا بدل کنند. با توجه به این دیدگاه کارگاه‌هایی در روستاهای تبریز و سپس در خود شهر و پس از آن در دیگر شهرهای ایران مانند مشهد، کرمان و کاشان برپا کردند. <ref>ادواردز، 1368، 66-67</ref><br>
| |
| − | این شیوه دلیل شکوفایی قالی‌بافی و اقتصاد ایران تا پیش از جنگ جهانی نخست شد. در همین راستا شرکت‌های بیگانه مانند «زیگلِر»، «برادران کاستلی»، «تجارت قالی مشرق زمین نیویورک»، «شرکت فرش لندن»، «تاوشانچیان»، «عطیه»، «شرکت سهامی فرش ایرانی» (پتاگ<ref> Persische Teppiche Aktien Gesellschaft</ref>)، سرمایه‌گذاری‌هایی را در قالی ایران به سرانجام رساندند.<ref>حشمتی رضوی، 1389، 142 و 241</ref> از این میان زیگلر، تجارت قالی مشرق زمین نیویورک و برادران کاستلی در شهر تبریز فعالیت داشتند.<ref>حشمتی رضوی، 1389، 142؛ نصیری، 1385، 13؛ صباحی، 1395، 104</ref> نکته آنکه «گره جفتی»، «بی‌گره‌بافی» و «رنگ جوهری» در دوران این شرکت‌ها برای بهره‌ی بیشتر به بازار قالی ایران وارد شد.<ref>حشمتی رضوی، 1389، 241</ref><br>
| |
| − | شهر تبریز همواره دارای نام‌آورانی است و در زمینه‌ی قالی نیز تبریز چنین است. از تاثیر گذارترین و نام‌آورترین افراد می‌توان از «حاج جلیلی» یاد کرد. آثار برجای مانده از او دارای چنان جایگاه والایی است که در شمار آثار عتیقه دسته‌بندی می‌شوند. قالی‌های حاج جلیلی از یک‌سو دارای گوناگونی در طرح، رنگبندی و اندازه است که خواست مشتریان بیشماری را برآورده می‌سازد و از سوی دیگر دقت به نکات فنی تولید و کیفیت قالی ارائه شده اعتماد خریدار را جلب می‌کند. از این رو می‌توان گفت «حاج جلیلی» نخستین و سرشناس‌ترین برند قالی ایرانی است.<br>
| |
| − | ===ثبت ملی و ثبت جهانی===
| |
| − | قالی تبریز با نام «فرش دستباف تبریز Tabriz Carpet» در کشور از تاریخ 29/6/1389 دارای «گواهی ثبت نشان جغرافیایی» است و در جامع جهانی از تاریخ 10/ژوئیه/2013 م. دارای گواهی «ثبت مالکیت معنوی» (wipo) است. افزون بر این، در سال 1/سپتامبر/2015 از سوی سازمان شورای جهانی صنایع دستی «تبریز، شهر جهانی بافت فرش Tabriz, the World Carpet Weaving City » نام گرفت.
| |
| − |
| |
| − | ==مواد اولیه==
| |
| − | ===تار، پود و پرز===
| |
| − | مواد اولیه‌ای که در بافت قالی تبریز استفاده می‌شود [[پنبه]]، [[پشم]] و [[ابریشم]] است.<ref>مجابی، بی‌تا، 5</ref> پنبه برای چله و پود، پشم برای پرز (خامه) و ابریشم برای چله، پود و خامه به کار گرفته می‌شوند. در گذشته نه چندان دور هر سه این مواد از تولیدات ایرانی استفاده می‌شد به گونه‌ای که پیشینه تولید ابریشم در این شهر به دوره صفویه باز می‌گردد<ref>دانشنامه جهان اسلام، 1393، ج 6، دامنه‌ی واژه تبریز</ref> اما امروز ابریشم به صورت کامل از تولیدات بیگانه تهیه می‌شود. پنبه و پشم هم کمتر از تولیدات ایرانی و بیشتر از تولیدات بیگانه برآورده می‌شوند. واژه فنی «کرک» که از سه دهه گذشته در بین پیشه‌وران قالی ایرانی گسترش یافته منظور پشم گوسفند با ظرافت بالا است. قالی تبریز بلندای پرز اندکی دارد که این ویژگی دلیل درخشندگی و جلو‌ه‌گری آن می‌شود.<ref>حشمتی رضوی، 1380، 41؛ یساولی، 1375، 181</ref> قالیچه‌های «چله‌ابریشم» تبریز در نوع خود از بهترین قالی‌های ایران است.<ref>دانشگر، 1390، 146</ref>
| |
| − |
| |
| − | ==ویژگی بافت و ساختار==
| |
| − | ===رنگ و رنگرزی===
| |
| − | در رنگرزی قالی تبریز گاه از مواد مصنوعی و گاه طبیعی استفاده می‌شود هرچند به دلیل شمار بالای فام‌های استفاده شده در قالی‌های امروزی گرایش برای استفاده از مواد مصنوعی بیشتر است. شیوه رنگرزی در این شهر به همان صورت پیشینیان و با استفاده از پاتیل انجام می‌شود. رنگزاهایی طبیعی مانند روناس، اسپرک، پوست انار و پوست گردو بیشترین استفاده را در میان رنگرزان تبریزی دارند.
| |
| − |
| |
| − | ===طرح، نقش و نقش‌مایه===
| |
| − | پیشینه طرح و نقش قالی ایران را می‌توان در نگارگری‌ها پی‌گرفت. دکتر «علی حصوری» در کتاب «فرش بر مینیاتور» کهن‌ترین نمونه منتسب به شهر تبریز را نگارگری از «مکتب تبریز» دانسته‌اند. این اثر فرانمایی نقشه [[لچک و ترنج|لچک‌ترنج]] اندک ساده‌ای است وابسته به نخستین گام پیدایش نقشه‌های گردان، بر مینیاتوری کار «قاسم‌علی» یا به احتمالی «میرزاعلی»، نقاش نامی همان مکتب. این نگاره وابسته به نسخه‌ای از «یوسف و زلیخا»، به تاریخ 900 خ. در کتابخانه کاخ گلستان است.<ref>حصوری، ۱۳۷۶، ۱۰۶</ref><br>
| |
| − | نقشهای سنتی در چندین گروه بنیادی و شماری زیرگروه وابخشیده می‌شوند. مهم‌ترین دلیل این گوناگونی نهادن نام هنرمند طراح بر روی نقشه و اثر بوده هرچند گاه خود طرح یا نقشه نیز نامی یکتا داشته است.<br>
| |
| − | طرح‌های بنیادی قالی تبریز: [[آثار باستانی و ابنیه اسلامی|آثار باستانی]]، [[اسلیمی]]، افشان، [[تلفیقی]]، [[واگیره‌ای|بندی]]، [[درختی]]، [[قابی]]، [[گل فرنگ]]، [[گلدانی]]، [[ماهی درهم|ماهی]]، [[محرابی]].<br>
| |
| − | طرح‌های زیرگروه قالی تبریز: اسلیمی ترنج‌دار (افشان ترنج)، اعلاباف، بنام، [[بته‌ای]]، پورنامی، جواد قلم، چهارفصل، حاج قلی نامی، خشتی (قاب‌قابی)، خیابانی، درختی، [[شاه‌عباسی]] [[افشان]]، [[شکارگاهی]]، شیرفر، عماد، قره باغی، گلدانی، گل رز تبریز، گنبد، ماهی.<br>
| |
| − | طرح‌های بیان شده در بالا جدا از گوناگونی در صورت‌بافی، منظره‌بافی و مینیاتور‌بافی است که سالیانی گسترش یافته و رو به فزونی داشته. همین ویژگی درباره شمار رنگ در قالی تبریز پابرجاست به گونه‌ای که از 25 تا 90 فام بیان شده است.<ref>حسن‌پور نامی، 1379، 17-19 و 60-61</ref><br>
| |
| − | در دو دهه گذشته شکوفایی در رنگ آمیزی قالی تبریز شکل گرفت بدین‌سان از رنگ برای ژرفنمایی، فضاسازی و یکسان سازی گستره‌ی قالی، ایجاد سایه روشن و دورگیری نقش‌مایه‌ها (به کمک ابریشم خام) بهره گرفته شد.<ref>طاهباز، 1387، 75-76</ref> رنگبندی قالی تبریز در سه گروه وابخشیده می‌شوند؛ دارای تباین رنگی بالا، تباین رنگی میانه و تباین رنگی نزدیک به هم که به «کهنه رنگ» شناخته می‌شود.<ref>اقبالی، 1392، 165</ref> تبریزیان در موج نخست تولید قالی، به دلیل آنکه مشتریان‌شان خواهان قالی‌های «عتیقه» و «کهنه» بودند، با آزمون و خطا توانستند قالی‌های نوباف که رنگ پرمایه‌ای داشتند را بسان آن قالی‌ها دارای رنگ‌هایی بدون درخشندگی و مات ارائه دهند.<ref>ادواردز، 1368، 67)</ref> این روش که همچنان برای قالی‌های صادراتی ایران به کار گرفته می‌شود را «کهنه نما» گفته و میراثی از بازرگانان تبریزی است.<br>
| |
| − | پنداشته می‌شود سرچشمه این گوناگونی از آنجایی است که سنت طرح و نقش قالی تبریز از گذشته‌های دور وابستگی به اصفهان و هرات داشته<ref>حصوری، 1396، 223</ref> و در سده گذشته نیز گاه بخشی از طرح یک شهر را با بخش دیگری از شهری دیگر بسان نقشهای نوین بافته و تولید می‌کردند.<ref>حشمتی رضوی، 1380، 40</ref> افزون بر چنین طرح‌هایی؛ با گشایش «مدرسه صنایع مستظرفه» (1297 – 1307 خ.) که اداره‌ی آن را استاد «میرمصور» به همراه هنرمندانی چون «رسام ارژنگی» و «عبداله باقری» به دست داشت، شاگردانی پرورش یافتند که در سالیان پسین خود هنرمندان نامیِ طراحی قالی شدند. «احمد عماد» و «میرزا تقی خیابانی» از آن جمله‌اند<ref>امید، 1334، 113؛ صوراسرافیل، 1381، 372</ref> و همان‌گونه که پیشتر بیان شد آثار به نام خودشان در بازار تبریز شناخته می‌شود. چهار دهه پس از پایان کار مدرسه صنایع مستظرفه، «هنرستان هنرهای زیبای تبریز» با همراهی استاد «عبداله باقری» آموزش فنون طراحی سنتی در گرایش قالی و تذهیب را باردیگر آغاز کرد. افرادی چون «کریم صفایی» و «علی کوهپایه حقی» از طراحان نام آشنای تبریز دانش‌آموختگان این هنرستان به شمار می‌آیند.<ref>حسن‌پور نامی، 1379، 14</ref>
| |
| − |
| |
| − | ===ویژگی‌های بافت===
| |
| − | برای بافت قالی تبریز از شش ابزار استفاده می شود:
| |
| − | # دار یا دستگاه که بنیان یک بافته است. دار قالی‌بافی تبریز بسان دیگر سامان‌های ایران چارچوبی است که چله (تار) بر روی آن تنیده می‌شود. در گونه‌ی نخست، چله‌ها بر روی سرِ دار (میله افقی بالای دار) پیچیده می‌شوند. در گونه دوم تفاوت در میله‌ای به نام «فندک» است که زیر «سرِ دار» و به کمک دو پیچ به آن مهار شده و چله بروی فندک تنیده می‌شود.
| |
| − | # قلاب با کاربردی دوگانه در گره‌اندازی و بریدن نخ استفاده می‌شود. این ابزار بیشتر در سامان‌هایی که به شیوه‌ی تبریزیان بافت انجام می‌شود کاربرد دارد.
| |
| − | # دفتین برای کوباندن و یکنواخت کردن گره‌ها و پودها استفاده می‌شود. موادی که برای ساخت آن استفاده می‌شود آهن و چوب است. در دفتین تبریز تنها از آهن استفاده شده و نسبت به نمونه‌های دیگر سبک‌تر و ظریف‌تر است.
| |
| − | # قیچی در یک اندازه کردن بلندای پرزها و گستره‌ی قالی کاربرد دارد. دسته و تیغه‌ی قیچی تبریز در یک راستا نیست. این ویژگی کمک می‌کند تا پرزها با یکنواختی بیشتری چیده شوند.
| |
| − | # سیخ پودکشی ابزاری است برای گذراندن پودها در میان چله‌ها. از جنس آهن، باریک و بلند ساخته می‌شود. نوک آن قلاب گونه و در بخش دستان سوراخ دارد.<ref>ژوله، ۱۳۸۱، ۷۷-۸۱ و ژوله، ۱۳۷۹، ۵۱-۵۵</ref>
| |
| − | # آینه کاربردش برای وارسی پشت گره‌ها در هنگام بافت است.
| |
| − | یکاها (واحد) سنجش ایرانی به دلیل سنت هر سامان گوناگون بوده است. در سنجشِ ظرافت قالی ایران «گره ذرعی» تنها یکای مورد استفاده بوده و هست.
| |
| − | گره ذرعی یک‌شانزدهم ذرع است، بدین معنا نخست ذرع به چهار وابخشیده می‌شد که «چارک» گفته می‌شود، دوباره چارک به چهار وابخشیده می‌شد، و چون «ذرع شاه» یکای بلندا در تبریز بوده (برابر با ۱۱۲ سانتی‌متر) گره ذرعی در تبریز برابر با هفت سانتی‌متر امروزی است.<ref>یساولی، ۱۳۷۵، ۱۰۴؛ دهخدا، دامنه واژه ذرع</ref>
| |
| − | در هنگام داد و ستد قالی ایران منظور از «رج‌شمار»، شمار گره‌ها در گره ذرعی است و هرچه این عدد بزرگ‌تر باشد نشان از ظرافت قالی دارد. نکته دیگر؛ رج‌شمار بر مبنای پیمانی سنتی در پهنای قالی کاربرد دارد و نه درازا، به هر روی اگر قالی چه در پهنا و چه در درازا دارای رج‌شماری یکسان و یا نزدیک به هم داشته باشد دارای کیفیت خوب و درخور است.
| |
| − | رج‌شمار قالی در تبریز بین ۴۰ تا ۱۲۰ گره در هفت سانتی‌متر است.<ref>نورموسوی، ۱۳۹۷</ref> اندازه‌های فراگیر ۳×۲، ۳.۵×۲.۵ و ۴×۳ هستند، همچنین در دو دهه گذشته اشکال دایره و چندضلعی<ref>ژوله، ۱۳۸۱، ۱۶۱</ref> و حجم‌بافی<ref>حشمتی رضوی، ۱۳۸۹، ۳۵</ref> نیز گسترش یافته است.
| |
| | | | |
| | ==نگارخانه== | | ==نگارخانه== |
| سطر ۱۱۷: |
سطر ۴۷: |
| | | | |
| | ==مطالعه بیشتر== | | ==مطالعه بیشتر== |
| | + | '''فرش'''<br> |
| | + | <gallery mode="packed-overlay"> |
| | + | پرونده:Tabriz-Rugs-Rugman-Collection.jpg|[[قالی تبریز/معرفی فرش مناطق ایران|قالی تبریز]] |
| | + | </gallery> |
| | + | {{پاک‌کن}} |
| | + | |
| | + | '''ویژگی‌های فنی'''<br> |
| | <gallery mode="packed-overlay"> | | <gallery mode="packed-overlay"> |
| − | :پرونده:Tabriz Rug-WikiRug.pdf|[[قالی تبریز|پی‌دی‌اف قالی تبریز]]
| |
| − | پرونده:Design 1-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[آثار باستانی و ابنیه اسلامی]]
| |
| − | پرونده:Design 2-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[اسلیمی]]
| |
| | پرونده:Design 3-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[افشان]] | | پرونده:Design 3-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[افشان]] |
| − | پرونده:Design 7-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[تلفیقی]] | + | پرونده:Design 9-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[شاه‌عباسی]] |
| − | پرونده:Design 18-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[واگیره‌ای]]
| |
| − | پرونده:Design 8-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[درختی]]ٰ
| |
| | پرونده:Design 20-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[گلدانی]] | | پرونده:Design 20-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[گلدانی]] |
| − | پرونده:Design 14-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[ماهی درهم]]
| |
| − | پرونده:Design 15-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[محرابی]]
| |
| − | پرونده:Design 6-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[بته‌ای]]
| |
| − | پرونده:Design 12-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[قابی]]
| |
| − | پرونده:Design 9-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[شاه‌عباسی]]
| |
| − | پرونده:Design 11-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[شکارگاهی]]
| |
| | پرونده:Design 13-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[لچک و ترنج]] | | پرونده:Design 13-Rugman Collection-WikiRug.jpg|[[لچک و ترنج]] |
| | + | پرونده:Silk-WikiRug.jpg|[[ابریشم]] |
| | + | پرونده:Wool-WikiRug.jpg|[[پشم]] |
| | پرونده:Cotton-WikiRug.jpg|[[پنبه]] | | پرونده:Cotton-WikiRug.jpg|[[پنبه]] |
| − | پرونده:Wool-WikiRug.jpg|[[پشم]] | + | پرونده:Symmetrical knot-WikiRug.jpg|[[متقارن]] |
| − | پرونده:Silk-WikiRug.jpg|[[ابریشم]]
| |
| | </gallery> | | </gallery> |
| | + | {{پاک‌کن}} |
| | + | |
| | {{Wikipedia}}<br> | | {{Wikipedia}}<br> |
| | <br> | | <br> |
| | | | |
| − | ==پانویس==
| |
| − | {{پانویس}}
| |
| − | ==منابع==
| |
| − | # ابریشمی، فرشاد. ۱۳۹۳. ''آذربایجان قدیم''. تهران: خانه تاریخ و تصویر ابریشمی.
| |
| − | # ادواردز، سیسل. ۱۳۶۸. ''قالی ایران''. مترجم مهیندخت صبا (بزرگمهر)، تهران: فرهنگسرا.
| |
| − | # اربابی، بیژن. ۱۳۸۷. ''مرمت قالی و زیرانداز''. تهران: دانشگاه هنر.
| |
| − | # اژه‌ای، جواد و دیگران. ۱۳۸۰. ''کتاب ایران''. تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
| |
| − | # افشار سیستانی، ایرج. ۱۳۶۹. ''نگاهی به آذربایجان غربی''. تهران: موسسه انتشاراتی و آموزشی نسل دانش.
| |
| − | # اقبالی، مولود. ۱۳۳۲. «اصول طرح، نقش و رنگ فرش‌های معاصر تبریز (از زمان تاسیس شرکت سهامی فرش 1314 تا به امروز)»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
| |
| − | # امید، حسین. ۱۳۳۲. ''تاریخ و فرهنگ آذربایجان''. تبریز: چاپخانه فرهنگ.
| |
| − | # امید، حسین. ۱۳۳۴. ''تاریخ و فرهنگ آذربایجان''. تبریز: چاپخانه فرهنگ.
| |
| − | # بنام، امید. ۱۳۹۶. ''تحقیق و پژوهش مستند قالی آذربایجان''. طرح مطالعاتی مرکز ملی فرش ایران.
| |
| − | # بیانی مجد، فرانک. ۱۳۸۵. «بررسی مردم‌شناسی فرهنگ فرش دستباف تبریز»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز.
| |
| − | # پوپ، آرتر آپم و فیلیکس آکرمن. ۱۳۸۷. ''سیری در هنر ایران''. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
| |
| − | # تارنمای دانشنامه بزرگ اسلامی
| |
| − | # تارنمای جهان اسلام
| |
| − | # تارنمای دانشنامه ایران
| |
| − | # تارنمای میراث فرهنگی آذربایجان شرقی
| |
| − | # توانایی، حسین. ۱۳۸۱. ''فیزیک الیاف''. اصفهان: ارکان.
| |
| − | # چراغی، داود. ۱۳۸۶. «راهکارهای توسعه بازار داخلی فرش دستباف ایران». طرح تحقیقاتی مرکز ملی فرش ایران.
| |
| − | # حسن‌پور نامی، جواد. ۱۳۷۹. «بررسی شیوه‌های طراحی قالی در مناطق استان آذربایجان شرقی». طرح تحقیقاتی معاونت آموزش و تحقیقات وزارت جهاد کشاورزی.
| |
| − | # حشمتی رضوی، فضل‌اله. ۱۳۸۹. ''سیر تحول و تطور فرش‌بافی ایران''. تهران: سمت.
| |
| − | # حشمتی رضوی، فضل‌اله. ۱۳۸۰. ''فرش ایران''. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
| |
| − | # حصوری، علی. ۱۳۹۶. ''سفرنامه حاجی مهندس (سفرنامه فرش)''. تهران: نشر چشمه.
| |
| − | # حصوری، علی. ۱۳۷۶. ''فرش بر مینیاتور''. تهران: فرهنگان.
| |
| − | # دانشگر، احد. ۱۳۹۰. ''فرهنگ جامع فرش یادواره (دانشنامه ایران)''. تهران: یادواره اسدی.
| |
| − | # ذکاء، یحیی. ۱۳۷۹. ''جستارهایی درباره زبان مردم آذربایگان''. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمد افشار.
| |
| − | # زارع شاهمردی، پرویز. ۱۳۸۵. ''تاریخ زبان ترکی در آذربایجان''. تبریز: اختر.
| |
| − | # زنده دل، حسین و دستیاران. ۱۳۷۶. ''استان آذربایجان شرقی''. تهران: نشر ایرانگردان.
| |
| − | # ژوله، تورج. ۱۳۸۱. ''پژوهشی در فرش ایران''. تهران: یساولی.
| |
| − | # ژوله، تورج. «مراحل پیشرفت دار قالی‌بافی با تاکید بر نامگذاری علمی»، مجله ماه هنر، ش 23 و 24، صص 51-55.
| |
| − | # سرداری‌نیا، صمد. ۱۳۸۱. «تبریز شهر اولین‌ها»، تبریز: کانون فرهنگ و هنر آذربایجان.
| |
| − | # صادقی، علی‌اشرف و زهرا زندی‌مفدم. ۱۳۹۴. «فرهنگ املایی خط فارسی»، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، چاپ هفتم.
| |
| − | # صباحی، طاهر، «قالی ایران»، تهران: خانه هنر گویا، 1395.
| |
| − | # صوراسرافیل، شیرین. ۱۳۸۱. «طراحان بزرگ فرش ایران، سیری در مراحل تحول طراحی فرش»، تهران: نشر پیکان، چاپ دوم.
| |
| − | # طاهباز، افسانه و مهرانگیز مظاهری تهرانی. ۱۳۸۷. «معرفی ویژگی‌های فرش‌های نفیس تبریز در دو دهه گذشته»، گلجام، ش 10، صص 69-85.
| |
| − | # عقیقی، فائزه. ۱۳۹۳. «اصطلاح‌نامه صنایع دستی و هنرهای سنتی، فرش بافی»، تهران: بنیاد ایرانشناسی.
| |
| − | # علی‌یُف، اقرار. ۱۳۹۱. «تاریخ آتروپاتن، آذربایجان باستان»، مترجم مهناز صدری، تهران: ققنوس.
| |
| − | # فرهنگستان زبان وادب فارسی، «دستورخط فارسی»، تهران: فرهنگستان زبان وادب فارسی، چاپ سیزدهم، 1394.
| |
| − | # کارنگ، عبدالعلی، «آثار باستانی آذربایجان؛ آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز»، تهران: انجمن آثار مفاخر فرهنگی، چاپ دوم، 1374.
| |
| − | # کسروی تبریزی، احمد، «آذری یا زبان باستان آذربایجان»، تهران: هزار کرمان، 1385.
| |
| − | # نادرمیرزا، «تاریخ جغرافی دارالسلطنه تبریز»، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز: انتشارات ستوده، 1373.
| |
| − | # نصیری، محمدجواد، «فرش ایران»، تهران: پرنگ، چاپ دوم، 1385.
| |
| − | # مجابی، سیدعلی، «جغرافیای بافت»، طرح تحقیقاتی معاونت آموزش و تحقیقات وزارت جهاد کشاورزی، بی‌تا.
| |
| − | # مجلس شورای اسلام، «مشروح مذاکرات جلسه‌ی علنی مجلس شورای اسلامی، جلسه 98، دوره‌ی چهارم، اجلاسیه اول»، شماره 14052، 22 فروردین 1372)
| |
| − | # مشکور، محمدجواد، «نظری به تاریخ آذربایجان»، تهران: انجمن آثار مفاخر فرهنگی و انتشارات کهکشان، 1375.
| |
| − | # معاونت سنجش از دور و جغرافیا (اداره کل جغرافیا)، «فرهنگ جغرافیایی شهرستان‌های کشور: شهرستان ارومیه»، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1379.
| |
| − | # مستند «قالی آذربایجان» (حرف مرتبط با قالی‌بافی)، طراح و نویسنده: امید بنام، تهیه کننده و کارگردان: حمید عطالو، شبکه سهند: 1388-1389.
| |
| − | # میرزا امینی، سیدمحمدمهدی، «مروری بر تاریخ آموزش عالی فرش دستباف ایران (عملکرد و دستاوردها)»، تهران: سخنرانی به مناسبت چهلمین سال تاسیس موزه فرش، 1396.
| |
| − | # میرزایی، عبداله و فاطمه عارف‌پور، «نقش تبریز و تجار آن در احیای سنت قالی‌بافی ایران در دوران قاجار»، پژوهش هنر، ش 2، تابستان 1392، صص 97-102.
| |
| − | # مینورسکی، ولادمیر، «تاریخ تبریز»، مترجم عبدالعلی کارنگ، بی‌جا، کتابفروشی تهران، 1337.
| |
| − | # نصری، عبداله، «رویارویی با تجدد»، جلد نخست، تهران: نشر علم، 1386.
| |
| − | # نورموسوی، سیدرضا. ۱۳۹۷. گفت‌وگو با نگارنده.
| |
| − | # یساولی، جواد. ۱۳۷۵. ''مقدمه‌ای بر شناخت قالی''. تهران: فرهنگسرا.
| |
| | {{فرش‌های ایران}} | | {{فرش‌های ایران}} |
| | {{پاک‌کن}} | | {{پاک‌کن}} |
| | {{طرح‌های فرش}} | | {{طرح‌های فرش}} |
| | {{پاک‌کن}} | | {{پاک‌کن}} |
| | + | |
| | {{ترتیب‌پیش‌فرض:تبریز، قالی}} | | {{ترتیب‌پیش‌فرض:تبریز، قالی}} |
| | [[رده:فرش‌های ایران]] | | [[رده:فرش‌های ایران]] |
| | [[en:Tabriz_Rug]] | | [[en:Tabriz_Rug]] |
ایران: آذربایجان‌شرقی
