قالی کرمان

قالی کرمان
طرحی از قالی کرمان - مجموعهٔ راگمن (Rugman)
اطلاعات کلی
نام	قالی کرمان
نام (En)	Kerman Rug
نام‌(های) دیگر	فرش کرمان
خاستگاه	ایران: کرمان
رده	شهری
طراحان نامدار	محمود ارجمندکرمانی، محمدعلی‌خان شاهرخی، نام‌های دیگر
ویژگی‌های فنی
طرح‌های رایج	سبزی‌کار
نقوش رایج	گل‌فرنگ
اندازه‌های رایج	۳×۲، ۳/۵×۲/۵، ۴×۳ (متر)
رنگ‌های رایج	لاکی، بژ، عنابی، مسی، آبی، سرمه‌ای، صورتی، سبز
شیوه رنگرزی	طبیعی، شیمیایی
جنس پرز	پشم
جنس تار و پود	نخ پنبه
شیوه بافت	فارسی‌باف
نوع گره	نامتقارن (فارسی)
رج‌شمار	۳۵-۸۰

قالی کرمان یکی از قدیمی‌ترین قالی‌‌‌های ایران است و در سال ۱۳۹۲ در سازمان جهانی وایپو، سازمان جهانی ثبت مالکیت فکری و معنوی، ثبت جهانی شده است. این قالی در شهر کرمان مرکز استان کرمان بافته می‌شود. این شهر در جنوب‌شرقی ایران و در ۳۰ درجه و ۱۵ دقيقه طول جغرافیایی و ۵۷ درجه و ۱ دقيقه عرض جغرافیایی قرار دارد.

تاریخچه

قالی‌بافی کرمان سابقه طولانی دارد ولی هیچ‌گونه مدرکی دال بر این‌که این صنعت قبل از قرن شانزدهم در این شهر وجود داشته در دست نیست. به احتمال قریب به یقین هنر فرش‌بافی در کرمان از زمان صفویه و با حمایت آنان در این منطقه نضج گرفته است. زیرا در کتاب «تاریخ عالم‌آرای عباسی» که توسط منشی شاه عباس به رشته تحریر درآمده به قالی کرمان اشاره شده است. «... پانزده هزار تومان دیگر در مدت معاشرت و هم‌صحبتی به تقربیات از نقود و جواهر و مرصع‌آلات و... و قالی‌های کرمانی و جوشقانی و... هر دیار تکلف فرمودند.» این موضوع همچنین توسط شاردن که در سال ۱۰۴۵ش./ ۱۶۶۶م. و بار دیگر در سال ۱۰۵۱ش./ ۱۶۷۲م. به ایران مسافرت کرده خاطرنشان شده است. «مهم‌ترین و بهترین کارگاه‌های قالی‌بافی ایران در کرمان و مخصوصا در سیستان است.»
پس از دوران صفوی تا روی کار آمدن قاجاریان از وضع قالی‌بافی کرمان اطلاعاتی در دست نیست. در دوران قاجار قالی‌‌بافی به تدریج جان تازه‌ای یافت. اواخر دوران قاجار تقاضای زیاد برای فرش ایران و تجارت موفق آن باعث شد تا تعداد زیادی از شرکت‌های خارجی از کشورهایی چون انگلیس، آمریکا، سوییس، و یونان و... به سرمایه‌گذاری در فرش ایران و تولید انبوه آن غریب شدند و بخشی از مهم‌ترین فرش‌های ایران به دستور همین شرکت‌ها در کرمان بافته شد. کمپانی قالی شرق و عطیه بوروس از بزرگ‌ترین این شرکت‌ها بودند. شرکت‌های بازرگانی مانند اوتو براندلی، friz & rue، برادران کاستلی در کرمان شعبه‌هایی دایر کردند. همچنین شرکت‌های بزرگ آمریکایی علاقه خاصی به قالی‌های کرمان نشان دادند و این مسئله به دلیل ظرافت و پیچیدگی‌ طرح‌های به کار رفته در این قالی‌ها بوده است.
کرمان افزون‌بر تبریز و همدان مرکز صدور فرش‌‌های ایران به اروپا بود. در واقع عدل‌های فرش از کرمان به بندرعباس و از آن‌جا با کشتی به بمبی در هندوستان و سپس به اروپا صادر می‌شدند.
در دوران پهلوی در پی کاهش تقاضای بازار آمریکا ضربه‌ای سخت بر کارگاه‌های کرمان وارد آورد و برای کاهش تاثیر این بحران، شرکت سهامی فرش مداخله کرد. در این دوران پس از دستور رضاشاه در ۱۴ بهمن ماه سال ۱۳۱۴ش./۱۹۳۶م. مبنی بر انتقال شرکت‌های خارجی به شرکت سهامی فرش ایران شرکت‌های چندمیلتی به کارشان خاتمه دادند. شرکت سهامی فرش ایران در کرمان با الهام گرفتن از طرح‌های آوبوسون فرانوسی ابداعاتی در الگوها ایجاد کرد تا قالی‌هایی مطابق با سلیقه آمریکایی‌ها تولید کند.
هنرمندان بافنده، رنگرز یا طراح با شعبه‌های مختلف در کرمان همکاری داشتند و تولید قالی شکوفا شد. در این شکوفایی در عرصه قالی‌بافی، تاجران، بافندگان و طراحان نقش مهمی داشتند و در طی زمان کوتاهی به شهرت بسیاری دست یافتند. در میان طراحان بسیار مشهور می‌توان به شاهرخی‌ها به ویژه محسن‌خان و حسن‌خان اشاره کرد. پدر و پسری که از سال ۱۸۶۲ تا ۱۹۴۰ فعال بودند و نسل‌های زیادی از این خاندان به هنر قالی‌بافی اشتغال داشتند جوانان بسیاری برای فراگیری طراحی نزد آنان می‌آمدند و این استادان مشهور با صبر و حوصله به آموزش آنان می‌پرداختند و در نهایت نیز از کارگاه آنان استادان ماهر و ارجمندی به احتماع تحویل داده شد. در کنار آنان یک تیم از استادان بسیار فعال نیز حضور داشتند، شیخ حسین، علیرضا مایل، برادران رسولی و بسیاری دیگر که کارگاه‌هایی را راه‌اندازی کردند. از دیگر طراحان کرمان می‌توان به محمود ارجمندکرمانی، ماشاالله‌خان افغان‌زاده، اکبر بهارستانی، احمد رسولی، حسین رسولی، اکبر تجربه‌کار، علی ثمرخی، اصغر دانشمند، اکبر دانشمند، محمود رسولی، محمدعلی‌خان شاهرخی، علی صاحب‌الزمانی، حسن صوتی، علی صوتی، شیخ حسین میرسرجانی، عبدالحسین میرسرجانی، اصغر نفیسی، عباس نژاد سروری، میرعلی محمد کاشی، حسین واعظی، حسین بهره‌مند، رضا بهره‌مند، کاظم جنتی، موسی خیامی، صادق راد، محمد رسولی، شیخ حسین زینی، احمدخان شاهرخی، امیرخان شاهرخی، باقرخان شاهرخی، حسن‌خان شاهرخی، حسن‌خان دوم شاهرخی، حسین‌خان شاهرخی، عشرت شاهرخی، محسن‌خان شاهرخی، محمدخان شاهرخی، هاشم‌خان شاهرخی، محمدحسین شهیدزاده، میرزا علی‌رضا مایل، حسن تجربه‌کار و علی‌اکبر کاشی و... اشاره کرد.

جنبه‌های تجاری

ذی‌نفعان

كليه ذی‌نفعان فعال در استان کرمان عبارتند از: اتحاديه صنف بافندگان و توليدكنندگان، اتحاديه تعاونی‌های فرش دست‌باف روستايی استان، كميسيون فرش اتاق بازرگانی و صنايع و معادن، اتحاديه صادركنندگان فرش دست‌باف، اتحاديه صنف فروشندگان فرش دست‌باف، انجمن طراحان و نقاشان فرش دست‌باف، شركت سهامی فرش دست‌باف كرمان، دانشكده فرش (هنر و معماری صبا) دانشگاه شهيد باهنر.

جنبه‌های فرهنگی و مردم‌شناختی

• ترانه قالی

قالی کرمونی ز خوبی و قشنگی
مثل عروس آسمونا دلربایه
گر که بگم قالی کرمونی تو دنیا
از بهترین فرشای دنیایه بجایه

شعر از حمید مظهری (اشک کرمانی)

• مستند نقش قالی
  

منابع

ادواردز، سیسیل، (۱۳۵۷)، قالی ایران، مهین‌دخت صبا، تهران: انجمن دوستداران کتاب.
ژوله، تورج، (۱۳۸۱)ٰ، پژوهشی در فرش ایران، تهران: یساولی.
ژوله، تورج، (۱۳۹۲)ٰ، شناخت فرش (برخی مبانی نظری و زیرساخت‌های فکری)، تهران: یساولی.
شاردن، ژان، (۱۳۷۴)، سفرنامه شاردن، ج ۲، اقبال یغمایی، تهران: توس.
صباحی، طاهر، (۱۳۷۵)، قالین، تهران: خانه فرهنگ و هنر گویا.
صورارسرافیل، شیرین، (۱۳۷۱)، طراحان فرش ایران، تهران: سروش.
یساولی، جواد، (۱۳۷۵)، مقدمه‌ای بر شناخت قالی ایران، تهران: فرهنگسرا.
مرکز ملی فرش ایران، (۱۳۹۷)، نشانه جغرافیایی چیست ؟ فرش دست‌باف ۲۹ منطقه ایران، بازیابی شده از https://www.incc.ir/news/ArticleType/ArticleView/ArticleID/4627.