گره در قالی‌بافی
نوشتهٔ عبدالحسین قاسم‌نژاد.
در قالی‌بافی ایران و دیگر کشورهای آسیایی از دو گره بنیادی برای بافت استفاده میشود.
- گره متقارن یا ترکی
- گره نامتقارن یا فارسی
این دو گره بنابر سنت منطقه بافت با اندکی تغییر در مراکز بافت قالی ایرانی استفاده می‌شوند. یکی از راه‌های شناخت قالی مناطق، دانستن شیوه بافت گره است. اما گره در کنار نخ‌های تار (چله) و پود هویت شناختی را می‌یابد. در این مقال شیوه بافت گره متقارن و نامتقارن با چنین دیدگاهی توضیح داده میشود.
شرح اندکی از بافت
برای ایجاد و یا بافت هر گره نیاز به دو تار (چله) است. در واقع نخ پرز بنابر کیفیت گره به دور دو رشته نخ تابانده میشود و یک گره واحد را تشکیل می‌دهد. در اصطلاح قالی‌بافی به کنارهم قرار دادن رشته‌های نخ تار «چله‌کشی» می‌گویند. چله‌ها (تارها) بنابر سنت منطقه بافندگی به دو شیوه بنیادی ایجاد می‌شوند، که برابر با شیوه بافت گره متقارن و گره نامتقارن هستند. در چله‌کشی متقارن (ترکی) رشته نخ به صورت مداوم و پیوسته به دور میله‌های افقی دار قالی‌بافی گذرانده می‌شوند. اما در شیوه نامتقارن (فارسی) چله‌کشی به صورت جداگانه انجام میشود و سپس برروی دار قالی سوار شده و تنظیم می‌گردد. حال همین دو روش بنیادی چله‌کشی در فرایند بافت دارای سه تغییر و در نتیجه سه زیردامنه بافت خواهد بود. چراکه در هنگام بافت قالی از پود هم استفاده میشود. تغییرات پود، چه در ظرافت نخ و چه در تعدد آن دلیل ایجاد زیردامنه در شیوه بافت میشود. چنانچه پیشتر بیان شد هر گره به دور دو رشته نخ چله (تار) پیچیده میشود، حال تغییرات پود موجب میشود این دو رشته چله در هنگام بافت در یک راستا و کنار هم قرار نگیرند بلکه گاه زاویه‌ای 25 درجه، گاه 45 درجه و گاه 90 درجه به نسبت هم داشته باشند. به شیوه بافت با استفاده از زاویه 25 درجه «تخت‌باف»، زاویه 45 درجه «نیم‌لول» و زاویه 90 درجه «لول‌بافت» گفته میشود. همین شیوه‌ها خود یکی از مبانی شناساسی منطقه بافت قالی خواهد بود.
گره و ایجاد آن
گره روشی است که یک نخ یا چند نخ با چرخش به دور یک محور به هم پیوسته می‌شوند و این پیوستگی موجب پایداری و استحکام اشیا دیگر میشود. در بافت قالی نیز چنین حالتی رخ می‌دهد، هر گره باعث پایداری دو رشته نخ (چله) می‌شوند. در بالا توضیح داده شد که دو رشته چله به نسبت همدیگر در پس و پیش یکدیگر جای دارند. از این رو به رشته پسین «چله پشت» و به رشته پیشین «چله رو» گفته میشود. گره‌ها برای آنکه یکپارچه و به یکدیگر پیوسته شوند از پود استفاده میشود. پود در دو مسیر استفاده میشود؛ یک مسیر پیش از ایجاد گره‌ها و زیر آنها، که به آن «پود زیر» گفته میشود و یک مسیر پس از ایجاد گره و روی آنها، که به آن «پود رو» گفته میشود. پود زیر، ضخیم و پود رو، نازک است، به همین دلیل به این دو، «پود ضخیم» و «پود نازک» نیز گفته میشود. نکته آنکه در بافت قالی می‌توان از پود رو (نازک) استفاده نکرد، همچنین در بافت قالی می‌توان دو یا چند بار از پود زیر (ضخیم) در هر رج استفاده کرد. در آموزش‌های بنیانی بافت قالی، در هر رج می‌بایست از پود زیر استفاده کرد، اما گاه می‌توان هر چند رج (بین 2 تا 5 رج) تنها از یک پود زیر استفاده کرد. به این روش در اصطلاح قالی‌بافی ایران «چند چین یک پود» گفته میشود.
روش سه‌گانه بافت قالی
اگر در بافت قالی تنها از پود زیر استفاده شود، شیوه تخت‌باف (زاویه 25 درجه) است، اگر از دو پود هم قطر استفاده شود شیوه نیم‌لول (زاویه 45 درجه) روی می‌دهد و اگر از دو پود با دو قطر متفاوت استفاده شود شیوه لول (زاویه 90 درجه) خواهد بود.
گره متقارن (ترکی)
برای بافت و یا ایجاد گره متقارن در گام نخست باید نخ تار موسوم به «چله زیر» را به کمک قلاب کمی جلو کشید. تا از رشته نخ کناری فاصله گیرد. این کار می‌بایست با دست راست انجام شود و رشته نخی که برای بافت گره (پرز) استفاده میشود در دست چپ نگه داشته میشود. در گام دوم پرز از فاصله بین دو رشته چله عبور داده شده و به صورت حلقه چله زیر را درمیان می‌گیرد. در گام سوم به وسیله قلاب، «چله رو» پیش کشیده میشود و پرز به کمک قلاب به دور آن پیچیده و از فاصله میان دو رشته نخ چله بیرون آورده میشود. در این حالت نخ پرز به دور هر دو رشته چله پیچیده شده که هر دو سر آن در میانه دو چله است. در گام چهارم پرز به وسیله بخش تیز قلاب برش داده میشود.
گره نامتقارن (فارسی)
برای بافت گره نامتقارن هم می‌توان از قلاب استفاده کرد، و هم میشود استفاده نکرد، تنها هنگام بافت یک چاقو برای برش در دست داشت. در گام نخست «چله رو» را پیش کشیده میشود تا بین چله‌های مجاور فاصله ایجاد شود. در این هنگام گام دوم صورت گرفته و نخ پرز از بین دو چله عبور داده شده و به دور چله رو حلقه میشود. در گام سوم «چله زیر» پیش کشیده میشود و دوباره از بین دو چله عبور داده شده و از پشت چله زیر به پیش کشیده میشود. در این حالت پرز به صورت کامل دور چله رو پیچیده شده و از پشت چله زیر به پیش آمده است. در این حالت یک سر پرز در میان دو چله و یک سر دیگر در کنار چله زیر قرار دارد. در این هنگام پرز برش داده میشود.
پود گذاری
چرایی اینکه رشته‌های تار (چله) دو به دو در یک راستا نیستند بازمی‌گردد به گیرایی و استواری گره‌ها. هرچه زاویه بین دو چله بیشتر باشد استواری قالی بیشتر شده و از ماهیت پارچه‌گونه جدا میشود. قالی به دلیل کاربردش می‌بایست ستبر، نفوذ ناپذیر و استوار باشد. سه روش پودگذاری تاثیر مستقیم بر این ویژگی‌های قالی خواهد داشت. رشته‌های چله هنگامی که در کنار هم تنیده می‌شوند بنابر شیوه پودگذاری زوایایی به نسبت هم می‌یابند. در هر سه شیوه چله‌ها اریب و شیب‌دار به نسبت همدیگر هستند و حالتی «ضربدر»گونه دارند. گذر «پود ضخیم» یا «پود زیر» از زیر «ضربدر» و «پود نازک» یا «پود رو» از بالای «ضربدر» خواهد بود. ماهیت پود زیر، بسان خشت، موجب برآمدن قالی می‌شوند و پود رو بسان بست موجب ایستایی گره‌ها خواهد بود.
منابع
آزادی، سیاوش.«قالی ایران»، تهران: موزه فرش ایران، ۱۳۵۶. قاسم‌نژاد، عبدالحسین. ۱۴۰۲-۱۴۰۱. «پژوهش میدانی».