قواره یا اندازه در فرش‌های ایرانی
نوشتهٔ عبدالحسین قاسم‌نژاد.در سنت فرش‌بافی ایران اصطلاحاتی وجود دارد که نشان دهده قواره و یا اندازه آنها است. آگاهی داشتن از این اصطلاحات و نوع کاربرد قواره‌ها می‌تواند در خرید فرش دست‌باف موثر بوده و فرایند انتخاب را آسان و هدفمند سازد.
پادری
این زیرانداز با مساحت کمتر از نیم مترمربع (۷۰×۵۰ سانتیمتر) کاربردشان در ورودی‌ها بوده است. امروزه نیز با توجه به ساختار یکپارچه منازل و محیط‌های کاری همچنان کاربرد دارند. با این تفاوت که استفاده از این زیرانداز در کنار یک المان مانند استند نور یا گلدان در فضاهای یکپارچه مسیر ورودی را مشخص می‌سازد.
ذرع و چارک
مساحت این بافته نزدیک به یک مترمربع است (۱۲۰×۸۰ سانتیمتر). در گذشته این فرش برای زیرانداز یک نفر مورد استفاده قرار می‌گرفته و برای بزرگان خانواده یا مهمانان در هنگام پذیرایی استفاده می‌شده. کاربرد دوم این قواره برای نماز خواندن بوده که برای بافت سجاده‌ها نیز استفاده می‌شده است. امروزه با فراگیری مبلمان، ذرع و چارک کاربردی نزدیک به کاربرد پادری یافته است و گاه برای مفروش کردن فضاهای مشترک بین اتاق‌های یا پاگرد و راه‌پله‌ها استفاده می‌شود. هرچند این فرش‌ها می‌توانند به عنوان روانداز مبلمان و یا صندلی اداری نیز استفاده شوند.
ذرع و نیم
زیراندازهای ذرع و نیم پس از قالی و قالیچه بیشترین استفاده را دارند. مساحت آن برابر با یک و نیم مترمربع است (۱۵۰×۱۰۰ سانتیمتر). کاربرد ذرع و نیم در گذشته به عنوان زیراندازی یک نفره بوده که بیشتر در بافت‌های شهری و روستایی تولید می‌شدند ولی در بین عشایر کاربرد کمتری داشته است. امروزه این زیرانداز کاربردی چندگانه یافته است؛ گاه در مقابل مبلمان قرار می‌گیرد، گاه در کنار تختخواب، گاه پوشاننده فضای بین درگاهی و گاه کنار فرش‌های اصلی برای پوشاندن فضای مابین آنها استفاده می‌شود.
دو ذرع
این زیرانداز مساحت نزدیک ۲ مترمربع دارد (عرض ۱۰۴ تا ۱۱۰ سانتیمتر و طول ۲۰۰ تا ۲۲۰ سانتیمتر). دو ذرع به دلیل مساحت ویژه‌ای که دارد در گذشته کاربردی یکتا داشته به این صورت که برای خواب و زیستن یک نفر مناسب بوده است. از این رو، در بین عشایر و روستاییان ایران بیشترین تولید را داشته است. به دلیل دگرگونی شرایط زندگی، امروزه تولید این محصولات کمتر شده است اما می‌توان قواره دو ذرع را در فضاهایی مانند آشپزخانه و یا اتاق خواب استفاده کرد. این دو فضا در خانه‌ها به دلیل استفاده از اسباب خواب، میز ناهارخوری و جزیره‌های درون آشپزخانه فضای اندکی برای مفروش کردن دارند. همچنین در محیط‌های اداری نیز به دلیل محدود بودن فضا، قابلیت استفاده از این محصول را دارند.
قالیچه یا سه ذرعی
پس از قالی بیشترین کاربرد را این زیر اندازها دارند، قالیچه مساحتی برابر با ۳ مترمربع دارد (۲۰۰×۱۵۰ سانتیمتر). این قواره در بسیاری از فضاها قابلیت استفاده دارد؛ از پذیرایی منازل، اتاق خواب و حتی در دفتر کار. به طور کلی در هر مکانی که با مبلمان محاط شده باشد می‌توان از قالیچه استفاده کرد.
پرده‌ای
این قواره در گذشته کاربردی غیر از زیرانداز نیز داشته است. همانگونه که از نامش پیداست این بافته هم اندازه پرده‌ها بوده و در برخی از مناطق به عنوان پوشاننده در ورودی (به ویژه اماکن عمومی) استفاده می‌شده است. پرده مساحتی نزدیک به ۴ مترمربع دارد (عرض ۱۵۵ تا ۱۶۰ سانتیمتر و طول ۲۲۰ تا ۲۳۰ سانتیمتر). امروزه از این قواره می‌توان به عنوان کف‌پوش فضاهای ناهارخوری، در مقابل مبلمان تلوزیون، اتاق پذیرایی یا نشیمن (در خانه‌هایی با مساحت کم)، در اتاق جلاسات اداری و دفتر کار استفاده کرد.
میانه
این زیرانداز برجای مانده شیوه گذشتگان در مفروش کردن اتاق‌های با وسعت بیش از ۱۵ مترمربع بوده که به پنج دری معروف بوده‌اند. مساحت میانه در حدود ۴ مترمربع است (۲۰۰×۱۵۰ سانتیمتر). این قواره به دلیل تغییر در ساختار منازل و کوچک شدن مساحت آنها کاربردی همانند قالی یافته است. یعنی هم در فضای پذیرایی و نشیمن استفاده می‌شود و هم در محیط‌های اداری که محل پذیرش و جلسات دیپلماتیک هست این قواره گزینه مناسبی است.
کناره
این زیرانداز از گذشته تا اکنون برای مفروش کردن راهروها استفاده می‌شود. کمترین پهنای آن ۵۰ سانتیمتر و بیشتر آن ۱۲۰ سانتیمتر است. بلندای آن هم بیش از ۲ متر در نظر گرفته می‌شود. امروزه کناره با پهنای کمتر از ۵۰ سانتیمتر نیز تولید می‌شود که کاربردی متفاوت یافته و بیشتر برای پوشاندن سکوها استفاده می‌شود. کناره بنابر سلیقه افراد می‌تواند پوشاننده کامل راهرو باشد و گاه می‌تواند بخشی از آن را بپوشاند، به گونه‌ای که از کنار در سمت چپ و راست و بالا و پایین کمی از راهرو مفروش نشود.
سَرانداز
سراندازها شکل و یا فرم مشابه کناره دارند با این تفاوت که پهنای آن به طور معمول ۱۵۰ سانتیمتر و گاه ۱۷۰ سانتیمتر، و بلندی آن بیش از ۴ متر است. سراندازها نیز از گروه زیراندازهایی بودند که در اتاق‌های پنج دری و جایی که مهمانان و بزرگان می‌نشستند پهن می‌شد. امروز کاربرد سرانداز مانند کناره است از این رو در بیشتر هتل‌ها، ساختمان‌های اداری، دیپلماتیک و... برای مفروش کردن استفاده می‌شود.
خَرک
این زیرانداز نیز در گذشته کاربردی مانند کناره داشته با این تفاوت که نسبت پهنای آن به طول یک سوم بوده است، و به طور معمول مساحت آن حدود یک مترمربع بوده است (۱۵۰×۵۰ سانتیمتر). کاربرد نوین این قواره امروز بیش از گذشته شده است چرا که با تغییر شیوه ساخت منازل و کم شدن وسعت آنها فضای مناسب برای استفاده از زیرانداز نیز کمتر شده است. خرک را می‌توان در اتاق خواب، ورودی آپارتمان، آشپزخانه، در میانه راهرو و حتی به عنوان جدا کننده فضا حال و پذیرایی استفاده کرد.
قالی
مهمترین قواره زیراندازها در ایران است، با مساحت ۶ مترمربع. در بیشتر موارد قالی‌ها برای اتاق یا فضاهای استفاده می‌شوند که یک به یک آن فضا را بپوشاند، اما امروزه قالی‌ها برای فضای با مساحت بیشتر نیز استفاده می‌شوند و به گونه‌ای که در میانه آن فضا جلوگیری کند. توضیح آنکه قالی‌هایی که برای مصارف کشورهای دیگر مانند امریکا تولید می‌شوند به دلیل تطابق با واحد سنجش فوت، مساحتی بیش از ۶ مترمربع دارند که اینان هم به عنوان قالی شناخته می‌شوند.
زیراندازهای بیش از ۶ مترمربع
زیراندازهایی با مساحت ۹ مترمربع (۳۵۰×۲۵۰ سانتیمتر)، ۱۲ مترمربع (۴۰۰×۳۰۰ سانتیمتر)، ۲۰ مترمربع (۵۵۰×۳۵۰ سانتیمتر) و یا (۵۰۰×۴۰۰ سانتیمتر)، ۲۴ مترمربع (۶۰۰×۴۰۰ سانتیمتر) و بیشتر، کاربردهای محدودی دارند. با این حال اصول استفاده از این قواره‌ها مانند قالی است. می‌بایست این قواره‌ها به گونه‌ای انتخاب شوند که یک به یک فضا را بپوشانند و یا اندکی کوچکتر باشد. برای نمونه در یک اتاق ۲۴ متری انتخاب فرش با مساحت ۱۲ متر مناسب نخواهد بود اما قواره ۲۰ مترمربع (۵۵۰×۳۵۰ سانتیمتر) مناسب خواهد بود.
زیراندازهای دایره و بیضی شکل
در این گروه از زیراندازها، آنها که مساحتی معادل ۱ تا ۳ مترمربع دارند کاربردی برابر ذرع و نیم و قالیچه خواهند داشت و آن گروه که مساحتی برابر ۶ تا ۲۰ مترمربع دارند کاربردشان برابر کاربرد قالی و قواره‌های بزرگ‌پارچه دارند.
منابع
قاسم‌نژاد، عبدالحسین. ۱۴۰۰-۱۴۰۱. پژوهش میدانی.