قالی کرمان/معرفی فرش مناطق ایران
نوشتهٔ ساغر کریمی و بازنگری مجید نیکویی. ویراستی از این مقاله پیشتر با این شناسه نشر یافته است: ساغر کریمی. «قالی کرمان». معرفی فرش مناطق ایران. تهران: مرکز ملی فرش ایران.استان کرمان با نام باستانی بوتیا که بعدها به کارمانیا و سپس به کرمان تبدیل شد، با وسعتی حدود ۱۸۷۰۰۰ کیلومتر مربع، از مناطق مرکزی و خشک کشور ایران است.
از شهرهای مهم این استان؛ کرمان، راور، رفسنجان، سیرجان، بافت، جیرفت، شهر بابک، ماهان و شهداد می‌باشند.
تاریخ کرمان به پادشاهان ساسانی بهرام پنجم می‌رسد.
بنای قدیمی شهر را اردشیر بابکان بنا نهاد که به بردسیر معروف است.
این شهر در مسیر جاده ابریشم (راه ارتباطی چین و هندوستان به اروپا) قرار دارد.
اما کرمان از جمله شهرهای قدیمی ایران بوده که به شدت پایمال حوادث روزگار شده است.
پیدایش شهر کرمان بر پایه یک ضرورت اقتصادی - نظامی بوده؛ ضرورتی که ایجاب می‌کرد شعبه مهم راه ابریشم و راه ادویه هند و ساحل دریای عمان به صورتی از بیابان‌های کرمان و بلوچستان بگذرد و به راه اصلی ابریشم (هرات - اسکندریه) متصل شود. نقطه‌ای که می‌توانست محل اتصال و گره پیوند این ارتباط باشد، امروز به کرمان معروف است.
کرمان که امروز یکی از مراکز فرهنگی، هنری، تاریخی و آموزشی به شمار می‌رود، دارای تاریخ پر باری است به طوری که اگر کسی تاریخ کرمان را بخواند، گویی تاریخ ایران را خوانده است.
پیشینه قالی‌بافی
قالی کرمان تصویر جاودانه فردوس است. باغ‌هایی سرتاسر پوشیده از گلهای متنوع رنگی بر زمینه‌هایی که زیر انبوهی از شکوفه‌ها، برگ‌ها ، پرندگان، چرندگان و آبزیان که در کنار یکدیگر در صلح و دوستی به سر می‌برند پنهان شده‌اند. زمینه‌هایی به رنگ‌های سورمه‌ای، قرمز، سبز و گه‌گاه قهوه‌ای یا کرم. حضور زنده رنگ‌های بنفش، صورتی و آبی آسمانی در کنار انواع سبز، قرمز و خاکی چنان حیاتی به فرش بخشیده است که گویی بهار لبخند می‌زند. عدم رعایت تقارن‌های طرح و رنگ موجب شده است که باغ، بوستان، گلستان یا بهارستانی که بر پهنه فرش به تصویر کشیده شده است، ملموس‌تر شود و در عین بهره بردن از طرح‌ها و نقشمایه‌های حتی استیلیزه شده و انتزاعی، احساس گردش در یک بهشت دنیایی را به بیننده القا کند.
قالی کرمان در طرح‌ها و ابعاد بسیار متنوع و رنگارنگ، از دل تاریخ ایران تا این زمان راه طولانی و پر نشیب و فرازی را پیموده است؛ راهی که بسیاری اوقات سربلندی و سرافرازی در ایران و حتی جهان را برای آن به همراه داشته است.
فرش کرمان با هر سلیقه و فرهنگی همراه می‌شود و در عین منحصر به فرد بودن، متعلق به گروه یا طبقه خاص اجتماعی نیست. تنوع کیفیت، ابعاد، اندازه و انواع بافته‌ها با کاربردهای متنوع، این ویژگی را به فرش بخشیده که گاه بر کف تالار یک کاخ، یک مسجد، مهمانپذیر یک سرای اشرافی و یا اتاق نشیمن یک خانه معمولی باشد. گاه بر مبلمان یک اتاق کار رسمی و گاه بر دیوار یک موزه تاریخی، گاه راهروهای یک مجموعه بزرگ ساختمانی رسمی و اداری و گاه در راهرو یک خانه قدیمی در انتهای یک کوچه خاکی گسترده شود، و نیز هم‌زمان در خانه و ساختمان‌های محافل رسمی اروپایی و آمریکایی پهن می‌شده است... تا آنجا که نماد فرش ایرانی در دنیا تا چند دهه پیش تنها فرش کرمان بود و نمایانگر پاره‌ای از هویت و شاخص‌های فرهنگی این مرز و بوم!...
قالی‌بافی در کرمان پیشینه‌ای کهن دارد. استناد به مدارکی از جمله از «تاریخ عالم آرای عباسی» و «سفرنامه شاردن» نشان می‌دهد که در دوران صفویه به طور قطع کرمان یکی از مراکز مهم قالی‌بافی بوده و نمونه‌های بسیار زیبای قالی کرمان از آن دوران در موزه‌های سراسر دنیا پراکنده است.
البته با ایجاد هرج و مرج پس از دوره صفویه، تولید قالی در این منطقه کاهش یافت اما در قرن ۱۴ هجری (۱۹ میلادی) به آستانه یک دوره تقريبا بدون وقفه پیشرفت گام نهاد.
در این قرن بر اثر فعالیت دائمی بهترین و ماهرترین استادان طراحی فرش در کرمان از جمله شاهرخی‌ها، پاک گوهر، ارجمندی، مایل و ...، فرش کرمان شهرت و رونق فراوان یافت.
مواد اولیه
تار، پود و پرز
مواد اولیه در بافت قالی کرمان شامل ابریشم، پشم و نخ است که البته امروزه از ابریشم استفاده چندانی نمی‌شود. تار و پود فرش کرمان مانند مناطق دیگر ایران از پنبه است. (پود نازک، پود ضخیم و تار از پنبه تهیه می‌شود.)
در قالی‌های کرمان از ۲ پود (یکی ضخیم و یکی نازک) استفاده می‌شود.
ویژگی بافت و ساختار
طرح، نقش و نقش‌مایه
طرح‌های قالی کرمان را می‌توان به دو دوره مهم قالی‌بافی به ترتیب زیر تقسیم کرد:
دوره اول که شامل طرح‌های رایج در دوره صفویه است و با نام‌های باغی، گلدانی، تصویری، گلشنی و طرح ترنج و حيوان‌دار شناخته می‌شوند.
دوره دوم طرح‌های مربوط به نیمه دوم قرن ۱۳ ه. ش که خود به چند شاخه بزرگ تقسیم می‌شود:
١- لچک ترنج: شاه‌عباسی، اسلیمی، قاب قرآنی، بهارستانی، خوشه انگوری و کف ساده.
۲- سبزی‌کار: از طرح‌های منحصر به فرد در قالی‌بافی که تنها در کرمان بافته می‌شود. طرحی سرتاسر گل و بوته که به طرزی زیبا در کنار یکدیگر با کمترین فاصله قرار گرفته‌اند.
٣- نگاره گسسته: از طرح‌های ابداعی در کرمان که تحت تاثیر سفارش‌های خارجی شکل گرفت.
۴- انواع واگیره، قاب قابی، محرابی.
۵- درختی: درختان میوه و درختان اسطوره‌ای مانند سرو، بید مجنون و درخت چنار در طرح‌های درختی به وفور دیده می‌شود.
۶- بته‌ای: نگاره بته در کرمان یادگار دوران شال‌بافی در این منطقه است و از الگوی فرم آن برای تجمع و پراکندن نگاره‌ها در متن استفاده می‌شود و طرح‌های بی‌مانندی را آفریده است.
۷- تصویری: در قالی‌های تصویری متاخر کرمان تصاویر شاهان، بزرگان، قهرمانان و افراد صاحب نام ایرانی و خارجی بافته می‌شود.
۸- تلفیقی: تلفیق انواع ساختارهای رایج در کرمان با نگاره‌های اصلی متداول نظیر انواع گل و درخت و سایر عناصر در این منطقه، موجب پیدایش طرح‌های بسیار زیبا و بی‌مانند شده است.
همچنین استفاده فراوان از گل و گیاه و نیز قرارگیری در معرض سفارش‌های خریداران خارجی، موجب ایجاد و طرح نقشمایه‌های جدیدی شده است که از ویژگی‌های فرش کرمان به شمار می‌رود.
رنگ و رنگرزی
در قالی کرمان بیش از ۲۱ رنگ به کار می‌رود که به زیبایی در کنار هم آمیخته شده‌اند.
ولی بیش از همه در قالی کرمان رنگ قرمز روناسی، نیلی، سورمه‌ای، انواع سبز، وانواع صورتی و انواع بنفش به کار رفته است.
مواد رنگزا در کرمان شامل قرمز دانه، روناس، نیل، اسپرک، پوست انار، برگ مو، پوست گردو و بعضی رنگزاهای گیاهی و نیز مواد رنگزای پایدار شیمیایی است.
ویژگی‌های بافت
دستگاه قالی‌بافی در کرمان دار گردان عمودی است که از ابتدایی‌ترین دارها بوده و به نام کمان دار یا کرمانی معروف است. بعضی از این دارها «راست رو» ندارد و «سردار» و «زیردار» در داخل حفره دیوار قرار می‌گیرد.
چله‌کشی که در کرمان به «قالی تونی» معروف است، همچون بسیاری از مناطق دیگر، بیرون از دار انجام شده و سپس به روی دار منتقل می‌شود.
تعداد گره در فرش کرمان به شیوه متفاوتی از دیگر مناطق بیان می شود: ۷۰/۳۵، ۸۰/۴۰، ۱۰۰/۵۰، که برای نمونه عدد ۷۰ نشانگر تعداد چله‌های زیر و رو و ۳۵ معرف رجشمار است.
شماره ضخامت نخ در کرمان با واحدی به نام «لا» مشخص می‌شود که تعداد رشته نخ‌هایی است که به دور یکدیگر پیچیده شده و یک نخ آماده برای بافت را به وجود آورده‌اند.
حدود و اندازه چله‌کشی در کرمان با واحدی به نام « نشان» مشخص می‌شود. هر ۱۶۰ تار با رنگ علامت‌دار شده و نشان نامیده می‌شود که هر نشان معمولا حدود ۳۰ سانتی‌متر است.
گره فرش کرمان به اصطلاح فارسی (نا متقارن) است که در قالی‌های ظریف به کار می‌رود. گره در مناطق روستایی هم فارسی و هم ترکی به کار می‌رود البته گره يو(U) نیز از گره‌های رایج در کرمان است.
بافت قالی کرمان در ابعاد و اندازه کوچک و بزرگ پارچه متداول است. بافت سرویس‌های ۶ یا ۸ تکه رو مبلی، پا دری و پشتی نیز در کرمان رواج دارد.
