قالی کاشان/معرفی فرش مناطق ایران
نوشتهٔ مجید نیکویی و بازنگری رضا الله داد. ویراستی از این مقاله پیشتر با این شناسه نشر یافته است: مجید نیکویی. ۱۳۸۸. «قالی کاشان». معرفی فرش مناطق ایران. تهران: مرکز ملی فرش ایران.شهر کاشان در کنار یکی از نخستین مراکز تمدن و محل سکونت بشر پيش از تاریخ بنا شده است. این شهر در کناره تپه‌های باستانی سیلک (بازمانده از ۷ هزار سال پیش) قرار دارد. بناهای تاریخی بر جای مانده از دوران ساسانی مانند آتشکده نیاسر و آتشکده خرم دشت و همچنین سکه‌های یافته شده از روزگار هخامنشیان، سابقه و تداوم زندگی را در این ناحیه کهن آشکار می‌سازد.
در سده چهارم هجری، کاشان به‌خاطر سفالگری و فلزکاری آوازه بسیاری داشته و در دوران سلجوقی (قرن ۵ه.ش) اهمیت و اعتبار افزون‌تری پیدا کرد.
باغ فین کاشان با معماری باغ‌های کهن ایرانی و همچنین خانه‌های قدیمی بروجردی‌ها و طباطبایی‌ها و... در بافت قدیمی، همچنین مسجد و مدرسه آقابزرگ از دیگر بناهای تاریخی و دیدنی شهر کاشان است.
به دلیل شرایط آب‌وهوایی، معماری سنتی در این شهر شکل ویژه‌ای دارد. برای نمونه خانه‌های سنتی این شهر از سطح زمین پایین‌تر ساخته شده‌اند. منطقه کاشان از امکانات طبیعی ازجمله آب قابل توجه و فراوان برخوردار نیست و شهری گرم و خشک است به همین دلیل بیشتر توان و هنر مردم آن در گذشته، صرف پیشرفت صنایع ازجمله نساجی شده است.
پیشینه قالی‌بافی
یکی از عوامل شهرت کاشان در گذشته، به ویژه در دوران صفوی، بافت انواع پارچه‌های مخمل، اطلس، حریر، زری ساده و گلدار با تار و پود پنبه و ابریشم و زر و سیم بوده و میزان قابل توجهی از آن به دورترین نقاط جهان صادر می‌شده است.
شواهد نشان می‌دهد قالی‌های مشهور به پولونزی یا لهستانی که در اواخر قرن ۱۰ه.ش (۱۶۰۱م) به ایران سفارش داده شد، (به سفارش سیکیسموند سوم) در کاشان بافته شده‌اند. احتمال می‌رود قالی مشهور اردبیل یا همان شیخ صفی مشهور نیز در کاشان بافته شده باشد. از این روی که شیوه بافت این قالی مشهور با سنت بافندگی کاشان بیشتر از دیگر مناطق همخوانی دارد. بسیاری از گزارش‌های گردشگران خارجی از کاشان در دوره صفوی نیز حکایت از رونق قابل توجه قالی‌بافی در این شهر دارد.
فرش‌بافی در کاشان از گذشته قرین پارچه‌بافی سنتی بوده و آوازه جهانی آن در اوایل قرن اخیر نیز وامدار بازرگانان پارچه است؛ چرا که پس از ورود پارچه‌های صنعتی خارجی در حوزه نساجی سنتی کاشان بحران اقتصادی رخ داد و احیای فرش در کاشان از حدود سال‌های (۱۸۹۰م - ۱۲۷۰ه.ش) به دست ملاحسن (محتشم) یکی از بازرگانان صنعت نساجی و با همراهی دیگر بازرگانان صورت گرفت. آن‌ها نوعی از فرش را در این شهر رونق دادند که پس از چندی مورد توجه بازار جهانی فرش قرار گرفت. بدین ترتیب، قالی‌بافی در کاشان که بعد از هجوم افغان‌ها (۱۰۹۳ه.ش) در اصفهان و کاشان از میان رفته بود، پس از حدود دو قرن رکود، دوباره رونق یافت.
قالی‌بافی در کاشان و روستاهای اطراف از اواخر قرن ۱۹م و تا نیمه‌های قرن ۲۰م به لحاظ کمیت رونق فراوان یافت و بیشتر این مناطق، تولیداتی مشابه و هم‌گروه با شهر کاشان داشته‌اند.
نطنز از اوایل قرن ۱۳ه.ش (حدود ۱۹۳۰م) به طور جدی مرکزیت بافندگی پیدا کرده است . آران، قمصر و گلستانه نیز از دیگر مراکز بافندگی قالی با تأثیر از قالی کاشان به شمار می‌روند.
مواد اولیه
تار، پود و پرز
تار و پود قالی کاشان بیشتر پنبه‌ای و پرز آن پشمی است و برای بافت برخی نمونه‌های ظریف، از ابریشم هم استفاده شده است.
ویژگی بافت و ساختار
ویژگی‌های بافت
قالی کاشان لول‌باف است و با دو پود نازک و ضخیم، با گره فارسی، در رج‌شمارهای ۳۰ تا ۶۰ و در مواردی تا ۷۰ هم بافته شده است.
رج‌شمار فرش‌های کنونی بیشتر ۳۰ تا ۴۰ است. شیرازه‌پیچی و پرداخت (قیچی‌کاری) هنگام بافت انجام می‌شود.
قالی‌های کاشان در اندازه‌های مختلف قالیچه تا قالی‌های ۴×۳ متر و به ندرت بزرگ‌تر از ۱۵ متر بافته شده است.
طرح، نقش و نقش‌مایه
انواع طرح‌های لچک‌وترنج، افشان، گلدانی، شکارگاهی و محرابی متشکل از نقوش شاه‌عباسی و اسلیمی و گل و بوته های زیبا و در زمینه‌ای به رنگ لاکی و کرم، در قالی های اخیر کاشان به کار رفته است. استفاده از اسلیمی ساده در حاشیه و لچک‌وترنج و نقوش شاه‌عباسی و گل و بوته‌های سنتی در متن لاکی، عامل شناسایی یکی از متداول‌ترین طرح‌های لچک و ترنج قالی کاشان است.
رنگ و رنگرزی
رنگ لاکی سیر و روشن، آبی، سرمه‌ای، سبز، زرد، کرم، ، بژ و صورتی در قالی کاشان استفاده می‌شود.
رنگ غالب متن در بسیاری از قالی‌های کاشان، لاکی و کرم است. در فرش‌های زمینه لاکی معمولا حاشیه سرمه‌ای و در فرش‌های زمینه کرم حاشیه نخودی یا کرم سیر است.
یکی از فرش‌های استفاده شده و پرطرفدار خانواده‌های ایرانی، نمونه اخیر فرش کاشان است که با طرح و رنگ یاد شده با قیمتی ارزان‌تر از دیگر فرش‌های نفیس ایرانی و صادراتی، برای خانواده‌های دارای بنیه اقتصادی متوسط قابل استفاده است.
فرش کاشان با نام و آوازه جهانی در انتظار تولیدکنندگان با تدبیری است که هویت ارزشمند گذشته آن را شناسایی کرده و از قابلیت‌های آن استفاده کنند. همان کاری که اکنون نیز برخی از دست‌اندرکاران مطلع و هنرشناس و متعهد انجام می‌دهند.
