قالی چالشتر/معرفی فرش مناطق ایران
نوشتهٔ افسانه قانی و ویرایش علمی دکتر نازیلا دریایی. ویراستی از این مقاله پیشتر با این شناسه نشر یافته است: افسانه قانی. «قالی چالشتر». معرفی فرش مناطق ایران. تهران: مرکز ملی فرش ایران.چالشتر در فاصله شش کیلومتری شمال غرب شهرکرد، با شاهدی به نام قلعه چالشتر در طول حیات تاریخی و بر حادثه خویش به مدت چهار قرن محل گذر خوانین، هنرمندان و مردمانی سخت کوش بوده است که به غنای فرهنگی منطقه افزوده‌اند.
بسیاری از صنایع و حرفه‌های کهن بومی نه تنها از حیات فعال و پر جوشش چالشتر در قرون گذشته خبر می‌دهد بلکه حکایت از وجود تولیدات خود کفا و متنوع در این منطقه دارد. جست و جو و مکاشفه در دنیای فرش چالشتر، دریایی بیکران از زیبایی‌ها در برابر دیدگان انسان می‌گستراند که در کنار آن جز بیننده افسون زده‌ای نمی‌توان بود. اگر چه امروزه این هنر ارزشمند به دلیل برخی سهل‌انگاری‌ها آسیب‌های اندکی دیده ولی ارزش‌های بالقوه آن چه به لحاظ تنوع و زیبایی و چه به لحاظ اقتصادی همچنان حفظ شده است. منطقه چالشتر با تنوع فرهنگی و هنری خود گوشه‌ای از سرزمین چهارمحال و بختیاری را فرا می‌گیرد و مردمان آن در ادوار مختلف به صورت متحد به خلق هنرها و صنایعی اشتغال داشته‌اند که زبانزد عام و خاص است. در تاریخ مسعودیه آمده است که: این آبادی در دوران قاجاریه بسیار آباد بوده و علاوه بر مرکز حکمرانی، مرکز تجارت، وفور صنایع و اقتصاد به شمار می‌رفت. تا اواسط سلطنت ناصرالدين شاه حکومت چهارمحال از تهران تعیین و تحت نظر حکومت اصفهان بود. شاید در خلال این سنوات گاهی بختیاری‌ها مداخله می‌کردند تا اینکه در زمان مظفرالدین شاه و صدرات اتابک چهارمحال ضميمه بختیاری و تا ابتدای سلطنت پهلوی تحت حکومت خوانین باقی ماند.
چالشتر را مرکب از دو کلمه «چالش» و «تُر» می‌دانند. بنابر بيان صاحب برهان قاطع و دیگر فرهنگ‌ها «چالش» را به معنای جنگ، نبرد و «تر» را به معنی میدان، محل و پسوند مکان بیان کرده‌اند. بنابراین چالشتر به معنای میدان جنگ است.
چالشتر دارای دو قلعه خدارحم خان و ستوده است که به سال ۱۳۶۳ ه. ق احداث شدند، قلعه خدارحم خان دارای سردر با هشت ستون سنگی حجاری شده است. در دو طرف درب ورودی قلعه، نگهبانان سنگی برجسته‌ای قرار دارند. از تزئینات زیبای این بنا ازاره های سنگی سردر با نقوش مختلف و ازاره‌های سنگی زیرزمین شامل نقوش گیاهی، درخت انگور، فرشتگان بال‌دار و گل و گلدان می‌باشد. برخی طرح‌ها و نقوشی که در تزئینات معماری این دو بنا به كار رفته است، وجوه مشابهتی با نقوش فرش منطقه داشته و تلاقی نقش‌های مشترک دو معماری و فرش را به اثبات می‌رساند.
صنایع دستی چالشتر شهرت جهانی داشته و استادان زیادی در رشته‌های مختلف نظیر فرش، گلیم، جاجیم، حریربافی، کیسه حمام، ماشته، گیوه، صنایع فلزی و چوبی مانند اسلحه‌سازی، خاتم‌کاری، منبت‌کاری، مشبک‌بری و گره چینی مشغول به کار می‌باشند. ولی از آن میان امروزه فرش بافی، ساخت ابزار و ادوات مربوط به فرش (قیچی و دفتین) و قفل‌سازی رونق بیشتری دارد.
قفل‌های مشهور چالشتر که از نظر دوام و استقامت شهرت جهانی دارند، از حدود ۲۵۰ سال پیش مراحل تکمیلی خود را طی کرده‌اند. از مشهورترین آنها قفل حاج عبدالله است که نمونه‌ای از آن بر درب خانه کعبه نصب است.
پیشینه قالی‌بافی
هنر فرش‌بافی در بین مردم چالشتر با آداب، رسوم و اعتقادات آنان پیوستگی خاصی دارد. سابقه این هنر به دست‌بافته های عشایری می‌رسد. عشایر بختیاری به دلیل شیوه خاص زندگی (ییلاق و قشلاق) و رفع نیازهایشان از بافته‌هایی در ابعاد کوچک و با نقوش خیالی، ابتکاری و هندسی که نشان دهنده خواهش‌های درونی، اعتقادات و باورهایشان است، استفاده می‌کنند. طرح‌ها و نقوش در فرهنگ منطقه به سبب مراودت یا اختلاط‌هایی همچون ازدواج، تعامل بین شهرها، روستاها، مهاجرت‌ها، سلیقه و ذوق‌آزمایی طراح و بافنده و حضور طراحان در سیر تحول طرح‌های منطقه موثر بوده‌اند. از زمان‌های گذشته تا کنون در منطقه چالشتر بافندگی فرش، هنری مختص زنان است که در کنار کشاورزی، دامپروری و امور منزل به این امر مشغول هستند. در گذشته در هر منزلی یک دار بافندگی وجود داشت. اما در زمان‌های متأخر به خاطر برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های دست‌اندرکاران، طرح‌ها و نقوش فرش منطقه در دیگر مناطق استان چهارمحال و بختیاری رواج پیدا کرد و به تبع آن قیمت فرش‌های تولید شده، پایین آمده و از تولید ملی فرش چالشتر کاسته شد. در حال حاضر فرش‌بافی در چالشتر متاثر از وضعیت کنونی فرش کما بیش ادامه دارد. با توجه به نتایج سرشماری دفتر آمار و اطلاعات عمومی نفوس مسکن در سال ۱۳۸۵، تعداد خانوارهای منطقه چالشتر ۱۶۸۰ خانوار با جمعیت ۶۷۲۹ نفر می‌باشد.
در حال حاضر اگر از هر سه خانواده یک خانواده به تولید فرش اشتغال داشته باشد، تعداد دارهای فرش منطقه حدود ۶۰۰ دار می‌باشد که در مقایسه با زمان‌های پیشین تقلیل یافته است.
مواد اولیه
تار، پود و پرز
فرش‌بافی در بین بافندگان منطقه چالشتر از زمان‌های بسیار گذشته به چند اصل متکی بوده است که به عنوان یک سبک به نام «چالشتری» معروفیت پیدا کرده و باعث شده است که این فرش‌ها همواره در بازارهای بین‌المللی و از همه مهم‌تر در عرصه هنر پایدار نگه داشته شوند. مهم‌ترین خصوصیاتی که باعث شهرت و معروفیت جهانی فرش‌های منطقه چالشتر شده است عبارتند از:
انتخاب مواد اولیه مرغوب (از جمله پشم مرغوب با الیان بلند حدود ۳۰ سانتیمتر از گرده گوسفند محلی معروف به نژاد چالشتری و تهیه خامه دستریس.)
چله‌کشی دقیق (در گذشته از چله‌کشی پشمی استفاده می شده که در نهایت فرش بافته شده تمام پشم می‌شد.)
انتخاب نقشه‌هایی اصیل با رجشمار بین ۳۲ تا ۴۵.
استفاده از گره متقارن و دوری از به کار بردن هر نوع گره جفتی یا تقلبی.
دقت بسیار بالا در بافت که در نهایت موجب می‌شود که فرش بدون ایرادهایی همچون سرکجی، سره داشتن، شمشیری شدن و ... بافته شود.
استفاده از رنگرزی گیاهی با ثبات زیاد.
زدن دفتین‌های زیاد و یکنواخت که اینکار باعث عجين شدن پود با خامه شده و در پشت فرش سفیدکی دیده نشود.
استفاده از شیوه تک پود (تب کو) در بافت فرش.
استفاده از نقشه‌های اولیه‌ای که توسط خوانین و متمولین آن زمان سفارش داده می‌شد و فرش بافته شده توسط آنها به خارج از کشور صادر می‌شد.
ویژگی بافت و ساختار
طرح، نقش و نقش‌مایه
بنیاد و ریشه برخی از طرح‌ها و نقوش فرشی چالشتر را می‌توان به اساطیر بین‌النهرینی و عیلامی نسبت داد. به عنوان مثال برای آگاهی از نام‌های مختلفی که در مورد زنبق بیان شده است باید با بخش‌های خلاصه شده‌ای از افسانه‌های مهم‌ترین بخش فرهنگی و جغرافیایی ایران، عیلام آشنا شویم.
یادآوری موقعیت جغرافیایی سرزمین عیلامیان به خصوص در بهار و زمان گل دادن بوته زنبق، ما را بیشتر متوجه ارتباط این الهه و نشانه طبیعی‌اش -گل زنبق- با فصل بهار (زمان بازگشت مهر) و رستاخیز زمین می‌کند. سوسن در دین و هنر، نشانه پاکی به شمار می‌رود... بدین گونه که نقش یا طرح سوسن (زنبق) به کنایه یا رمزی از شهر شوش یا گل سوسن (زنبق) و یا ایزد بانوی سوسن در دنیای قدیم معروف بوده است. سوسن و سرو که مظاهر آزادی به شمار می‌روند با زنبق و نرگس از نشانه‌های مخصوص ناهید هستند. (یاحقی، ۱۳۶۹، ۲۵۹)
گل زنبق در سفر چند هزار ساله خود، از گلی وابسته به الهه سرزمین عیلامی شوش به نشانه‌ای برای آناهیتای آریایی ایرانی تبدیل شده است. یا زنبق امروزی نماد آناهیتای یاد شده در متن‌های کهن ایرانی است. (شهدادی، ۱۳۸۴، ۱۵۶)
با توجه به بررسی‌های انجام شده و با وجود تنوع بسیار طرح و رنگ فرش در منطقه، الگوی کلی طراحی فرش چالشتر به ده نوع طرح تقسیم‌بندی شد و ذیل هر عنوان زیر مجموعه‌هایی قرار می‌گیرد. این طرح‌ها عبارتند از:
۱- خشتی و قابی ۲- لچک و ترنج ۳- گل مینا ۴- گلدانی ۵- محرابی ۶- گل و بلبل ۷- کف ساده ۸- شکارگاه ۹- درختی ۱۰- بته‌ای
۱- خشتی و قابی
فرش‌های خشتی و قابی از معروف‌ترین فرش‌های منطقه چالشتر هستند که معروفیت جهانی دارند. در فرش‌های خشتی شکل‌های مربع و هم اندازه کنار هم چیده می‌شوند و درون این مربع‌ها طرح‌های مختلفی بافته می‌شود که اغلب زمینه و طرح هر مربع با دیگری متفاوت است. موضوع‌های به کار رفته در فرش‌های قابی ممکن است مشابه با موضوعات فرش‌های خشتی باشد با این تفاوت که طرح قابی تغییر زاویه ۴۵ درجه خشت، به شکل لوزی است. نقوش به کار رفته شده در فرش‌های منطقه در گذشته بسیار ساده‌تر و انتزاعی‌تر بودند اما در سال‌های اخیر عواملی همچون ظهور طراحان (به خصوص میرزا احمد نصر)، رونق گرفتن فرش و سفارشی شدن آن، رواج بافت از روی نقشه و حتی تغییرات اعمال شده بر روی نقشه‌های اصیل و ... باعث منظم و منحنی‌تر شدن نگاره‌ها شد. نقشمایه‌ها در فرش‌های خشتی و قابی بسیار متنوع بوده و به سلیقه بافندگان تغییر می‌کرده است. در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان نگاره‌ها را به نقوش جانوری و نقوش گیاهی تقسیم کرد.
۲- لچک و ترنج
طرح مذکور با توجه به تناسب لچک و ترنج و وجود هر دو یا یکی از آنها در فرش منطقه دارای انواعی است که برخی از آنها عبارتند از:
۱- لچک و ترنج ساده که بافت معمولی این طرح است.
۲- ترنج‌دار: این طرح فقط دارای ترنج است و لچک ندارد.
٣- لچکی: این طرح دارای لچک بدون ترنج است.
۴- لچک و ترنج هندسی
۵- لچک و ترنج کف ساده
ترکیبات متن به دو گروه قابل تقسیم‌اند: ۱- متن ترنج‌دار و ۲- متن غیر ترنج‌دار.
متن ترنج‌دار: متنی است که در آن ترنج مهم‌ترین عنصر زمینه (متن) است. ترنج‌ها در قالی‌های چالشتر دارای اشکال و اسامی بومی متفاوتی هستند که برخی از آنها عبارتند از: ترنج مجمعه، ترنج لانه‌ای، ترنج اناری، ترنج قرآنی، ترنج خورشیدی، ترنج دهن اژدری، ترنج اسلیمی و سه ترنج.
۳- گل مینا (شاهی اشرفی با گل اشرفی)
فرش‌های گل مینا با الهام از طرح‌های لچک و ترنج، در طرح‌های زیبا و جالبی طراحی شده‌اند که بافندگان چالشتری بنا به ذوق و سلیقه خود در طراحی و رنگ آن دخل و تصرف کرده‌اند.
فرش گل مینا وجه تسمیه خود را از نقشمایه‌های گل‌های وحشی مینا، در طبیعت منطقه و یا رنگ سبز موجود در گل‌های زمینه گرفته است. در این طرح، زمینه را گل‌های ریز مينا با رنگ‌های متنوع پر می‌کند.
۴- گلدانی
در منطقه چالشتر از طرح‌های گلدانی ستون‌دار در زمینه و از گلدان‌های مورب گل فرنگ (لندن) در گوشه لچک یا در چهار زاویه کاری نقشه‌های خشتی استفاده می‌شود.
در این طرح، گلدان در اندازه‌ها و شکل‌های مختلف به کار برده می‌شود، یک گلدان بزرگی به شکل محرابی به همراه گل ها و پرندگان، با دو ستون که در دو سوی طولی فرش نقش می‌شود. پایه‌های ستون با نقشمایه‌هایی که فضای زمینه را پر می‌کنند، پوشانده می‌شود. نقشمایه‌های ثابت این طرح‌ها بیشتر بته جقه، گل‌های شاه‌عباسی، پرندگان، گل‌های مختلف ریز، درشت و گل‌های فرنگ است.
مشخصه‌های بارز فرش‌های گلدانی چالشتری عبارتند از:
الف. وجود دو ستون نزدیک حاشیه بالا و پیچش گیاهان به دور این ستون
ب. قرار گرفتن پای پرنده روی پایه گلدان
ج. شلوغی بیش از حد زمینه
۵- گل و بلبل
این طرح یکی از زیباترین طرح‌های واگیره‌ای است که متن فرش به طور کامل با گل فرنگ پر شده و در چند قسمت متن نقش چند پرنده به چشم می‌خورد.
۶- شکارگاه
راه یافتن طرح شکارگاه به فرش از دوران صفوی آغاز شد. اساس این طرح در منطقه نقشمایه‌های درختی، پرندگان، حیوانات شکاری در حال گریز و شکارچی سواره با تیر و کمان است. در بیشتر مواقع بافنده نقشمایه‌هایی از نقوش خشت‌ها را در این طرح جایگزین کرده و می‌بافد.
۷. بته‌ای
این طرح به اشکال مختلف به طور مستقل و با تلفیقی با دیگر نقش‌ها در انواع فرش‌های منطقه طراحی می‌شود و شامل طرح‌هایی با اسامی متعدد است. مانند: ١- پته سر کج ۲- بته بادامی ۳- پته میری ۴- بته قهر و آشتی ۵- بته کاج ۶- بته ماهی
فرش‌های بی‌بی‌باف چالشتر
دوران بافت فرش‌های بی‌بی‌باف محدود به برهه‌ای خاص و بیشتر مربوط به دوران حکومت خوانین است. اما در زمان‌های بعد به ندرت سفارش‌هایی برای این قبیل فرش‌ها توسط بازماندگان خوانین داده می‌شد.
منظور از فرش‌های بی‌بی‌باف فرش‌هایی هستند که به فرمایش خوانین چهارمحال و نظارت بی‌بی‌ها (مادران، همسران، خواهران خوانین، و کسانی که لقب بی‌بی داشتند) به شیوه تک پود با بهترین مواد اولیه و ماهرترین بافنده‌ها از زمان حکمفرمانی خوانین (دوره ناصرالدین شاه) تا زمان نابودی خوانین (دوره رضا شاه) تولید می‌شدند. خوانین چهارمحالی به جهت ارتباط با برخی از دولت‌های غربی و بزرگان شهرهای دیگر تحت تأثير تعاملات فرهنگی قرار می‌گرفتند که استفاده از نقوش و طرح‌های به کار برده شده در برخی از فرش‌های بی‌بی‌باف موید این نکته است. طرح‌ها و نقوشی که معرف سلیقه خوانین و بی‌بی‌ها بود اما با سبک خاص منطقه بافته می‌شد. این نوع فرش‌ها جهت مصارف شخصی، پیشکش و یا جهت صدور به دیگر کشورها تولید می‌شد.
ویژگی‌های بافت
گره مورد استفاده در منطقه چالشتر، گره متقارن بدون استفاده از قلاب است و برای بریدن خامه از چاقوی فارسی استفاده می‌کنند. برای کوبیدن گره‌های بافته شده در هر رج از دفتین‌هایی استفاده می‌شود که دسته آن مورب است. از شانه هم جهت پیش‌کشی گره‌ها استفاده می‌شود. در نهایت رج بافته شده توسط قیچی‌های بلندی که ۷ تا ۹ سانتیمتر طول دارند، چیده می‌شود.
در گذشته بافندگان منطقه چالشتر جهت بافت فرش‌های خود از دارهای چوبی افقی یا زمینی استفاده می‌کردند. اما از حدود ۴۰ سال پیش تا کنون استفاده از دارهای عمودی و فلزی همانند دیگر نقاط ایران رایج شده است. درحال حاضر نیز استفاده از دارهای عمودی (مناسب‌سازی شده) ارگونومیک در منطقه رواج پیدا کرده است.
چله‌کشی به روش فارسی بوده و از چوب کوجی (در اصطلاح محلی ورت) استفاده می‌شود.
رجشمار فرش‌های چالشتر از ۳۲ تا ۴۵ است که از لحاظ ظرافت بافت، فرشی با رجشمار متوسط می‌باشد.
ارتفاع پرز از سر گره تا قسمتی که قیچی زده می‌شود از نیم تا سه سانتیمتر است.
رنگ و رنگرزی
طبق یک سنت دیرینه، رنگرزی در منطقه به شیوه خانگی انجام می‌شود. از گذشته تا به حال بافندگان چالشتری تمام رنگ‌های مورد نیاز به غیر از رنگ‌های نیلی یعنی رنگ‌های سبز تیره، سبز روشن، مینایی، پسته‌ای، آبی، آبی تیره، تخم ساری (آبی بسیار روشن) و ... را خود تهیه می‌کنند. به طور میانگین رنگ‌های مورد استفاده در فرش‌های چالشتر از ۲۵ تا ۳۵ فام رنگی است.
فرش‌های منطقه چالشتر علاوه بر مصارف خانگی داخلی، بسیار مورد توجه کشورهای آمریکایی است. چنان که فرش‌های خشتی و قابی برای هر مصرف‌کننده‌ای آشنا و گویاست.
