قالی ورامین/معرفی فرش مناطق ایران
نوشتهٔ محمدمهدی میرزاامینیورامین را باید پدیده منحصر به فردی در فرهنگ فرش‌شناسی ایران برشمرد زیرا به تنهایی توانسته [است] مجموعه‌ای از همه گروه‌های قومی ایران را در خود گرد آورد و بافته‌های آن‌ها را عرضه نماید.[۱] بافنده‌های ورامین گروه‌هایی از عشایر کرد (تیره پازوکی) و لرهایی از تیره هداوند و حتی شاخه‌هایی از ایل شاهسون هستند که بنابر سلیقه‌ها و سنت‌های ایلی خود فرش می‌بافند.[۲] ورامین از کانون‌های قالی‌بافی تهران است با نقش معروف میناخانی[۳][نقش میناخانی] منحصر به این منطقه است[۴] قدمت و وسعت تولید قالی‌هایی با نقش میناخانی به گونه‌ای است که ورامین به میناخانی و میناخانی به ورامین شناخته می‌شود.[۵] میناخانی همان طرح «بندی ورامین» است که به مردی به نام «میناخان» از اهالی تبریز نسبت داده می شود[۶] البته ادواردز [۷] معتقد است که به احتمال قوی منشا این طرح کردستان باشد.
مواد اولیه
تار، پود و پرز
تار و پود قالی‌های ورامین بیشتر از کتان است و قالیچه‌های عشایری پودهای پشمی دارند و جنس پرز نیز از پشم مرغوب است.[۸] یکی دیگر از این مواد اولیه بدون شک پشم شتر ورامین است که در زمینه سفره‌ها، روکرسی‌ها، گلیم‌ها و فرش‌ها و حتی خورجین‌های ورامین کار شده است. برمبنای سنن دیرینه، ورامینی‌ها پشم قهوه‌ای سیر را اغلب برای تار و گاهی هم برای پود استفاده می‌کنند. البته استفاده از پشم روشن‌تر هم برای تار در برخی از قطعات دیده می‌شود. از پنبه نیز هم برای تار هم برای پود به مقدار کم استفاده می‌شده، به ویژه که پنبه یکی از محصولات کشاورزی ورامین بوده است. فرش و دیگر بافته‌های ورامین دارای پشمی براق و نرم‌اند و وقتی رنگ می‌شوند، درخشش خاصی دارند.[۹]
ویژگی بافت و ساختار
رنگ و رنگرزی
در فرش‌های ورامین رنگ نیلی و قرمز تیره گرم و گاه آبی سلطنتی، اغلب رنگ‌های زمینه را تشکیل می‌دهند. بژ روشن، قهوه‌ای، قرمز و مخلوطی در این رنگ‌ها، طلایی و گاه سبز برای آرایش و طرح‌های داخلی قالی استفاده می‌شوند.[۱۰]
نقش و نقش‌مایه
فرش‌های ورامین را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد، فرش‌های زمین‌بافت و فرش‌های سفارشی. اصل مشترک در اکثریت قریب به اتفاق فرش‌های ورامین نقش مکرر (واگیره‌ای) آن است و به ندرت به تک ترنج توجه شده.[۱۱] دیگر طرح‌ها، افشان، شاه‌عباسی، گلدار یا ترنجی و ظل‌السلطانی است.[۱۲] قاب اصلی حاشیه قالی‌های ورامین، دارای نقش ویژه‌ای نیست. در اغلب موارد این قاب حاشیه دارای برگ‌های زینتی نخل است که به تناوب قرار گرفته‌اند،[۱۳] نقش خرچنگی نیز در حاشیه و متن دیده می‌شود[۱۴] گاه نقش S در حاشیه اصلی قالی‌های ورامین نیز دیده شده[۱۵] در حاشیه‌های کوچک، غالباً به گل‌های کوچک چند پر برمی‌خوریم که در پاره‌ای از قالی‌های بسیار نادر نیز آن‌ها را می‌بینیم.[۱۶]
ویژگی‌های بافت
در مورد ساختار قالی‌های گره‌دار ورامین همه اقوام کرد و لر شاهسون و عرب، گره [[متقارن به کار برده‌اند و همه اقوام، بافت تخت را به لول و نیم‌لول ترجیح داده‌اند. گو اینکه اکثر آن‌ها دو ردیف پود بین هر رج گره انداخته‌اند، امّا گهگاه کردها و عرب‌ها از یک پود استفاده کرده‌اند.[۱۷] پرزها کم گوشت چیده می‌شوند و پرز قالیچه‌های عشایری کمی بلندتر چیده می‌شود.[۱۸] رشته‌های تار آن یکی در میان زیرورو هستند. پود آن از دو رشته تشکیل شده است: اولین رشته از جنس پنبه و به رنگ سفید، که به‌طور نامنظمی تابیده شده و تقریباً در بین تارها پنهان است و به پشت قالی حالت خاص نقطه نقطه سفید می‌دهد. دومین رشته پود، که از قبلی نازکتر است، به رنگ آبی و در پشت قالی دیده می‌شود.[۱۹]
گره فرش‌های ورامین عمدتاً از نوع گره متقارن است. حتی عشایری که سنت فارسی‌بافی داشته‌اند پس از مدتی به بافت با گره متقارن روی آورده‌اند.[۲۰] برخی نیز برخلاف این نظر معتقد هستند گره‌های به کار رفته نامتقارن، و از ۲۵۰۰ تا ۳۶۰۰ گره در دسی مترمربع است[۲۱] همچنین گفته شده تراکم بافت آن‌ها بین ۲۰۸۰ الی ۳۶۰۰ گره در دسی مترمربع است.[۲۲] قالی‌های عشایری نیز در هر دسی‌مترمربع ۲۵۰۰ گره دارند.[۲۳]
بافت گلیم در ورامین شهرت جهانی دارد [۲۴] یکی از متعارف‌ترین نقشه‌های گلیم این منطقه نقش شانه‌ای یا چشم آزار است. در مورد تکنیک بافت نیز گلیم چاک‌دار بیش از بقیه مورد توجه ورامینی‌ها به خصوص شاهسون‌ها بوده[۲۵] گلیم‌های چاک‌دار این منطقه اغلب دارای نوار باریکی با بافت پود شناور هستند[۲۶] ولی اکنون گلیم‌بافی به حد زیادی منسوخ و در عوض قالی‌بافی در همه جای ورامین رواج پیدا کرده است.[۲۷]
قالی‌های ورامین در اندازه‌های زرع و نیم، دوزرعی و شش متری به بازار می‌آید[۲۸] و گاهی نیز فرش‌هایی تا ۹ مترمربع[۲۹] ولی متداول‌ترین اندازه این قالی‌ها، قطع سجاده‌ای (۴۰/۱×۹۰/۱ متری) و متوسط ۲×۳ متر است[۳۰] قالیچه‌های قدیمی عشایری تا اندازه ۲ مترمربع نیز پیدا می‌شوند و قطع کناره در میان تولیدات ورامین کمیاب است[۳۱] و به ندرت اندازه‌های بزرگتر تا ۱۰ مترمربع هم یافت می‌شود.[۳۲]
مهم‌ترین دستبافتههای ورامین قالیچه، گلیم، روکرسی، سفره، خورجین، مفرش، نمکدان و پوشش‌های اسب و شتر است.[۳۳]
پانویس
- ↑ تناولی، ۱۳۸۰، ۹
- ↑ نصیری، ۱۳۸۹، ۱۸۷
- ↑ حشمتی رضوی، ۱۳۸۷، ۴۷، آذرپاد، ۱۳۸۳، ۶۳، استون، ۱۳۹۱، ۳۶۱، یاوری، ۱۳۸۴، ۱۴۶، تناولی، ۱۳۸۰، ۲۰
- ↑ هانگلدین، ۱۳۷۵، ۹۶، نصیری، ۱۳۸۹، ۱۸۷
- ↑ بصام، ۱۳۸۳، ۶۹
- ↑ یساولی، ۱۳۷۶، ۲۵۷
- ↑ ۱۳۶۸، ۵۱
- ↑ اشنبرنر، ۱۳۸۴، ۱۲۵
- ↑ تناولی، ۱۳۸۰، ۱۹
- ↑ اشنبرنر، ۱۳۸۴، ۱۲۵
- ↑ تناولی، ۱۳۸۰، ۲۰
- ↑ یاوری، ۱۳۸۴، ۱۴۶
- ↑ یساولی، ۱۳۷۵، ۲۵۷
- ↑ نصیری، ۱۳۸۹، ۱۸۷
- ↑ استون، ۱۳۹۱، ۳۶۱
- ↑ یساولی، ۱۳۷۵، ۲۵۷
- ↑ تناولی، ۱۳۸۰، ۲۰ و ۲۱
- ↑ اشنبرنر، ۱۳۸۴، ۱۲۵
- ↑ هانگلدین، ۱۳۷۵، ۹۶
- ↑ عبدلی، ۱۳۷۷، ۱۴
- ↑ هانگلدین، ۱۳۷۵، ۹۶، اشنبرنر، ۱۳۸۴، ۱۲۵
- ↑ استون، ۱۳۹۱، ۳۶۱
- ↑ اشنبرنر، ۱۳۸۴، ۱۲۵
- ↑ بصام، ۱۳۸۳، ۶۷
- ↑ تناولی، ۱۳۸۰، ۲۱
- ↑ استون، ۱۳۹۱، ۳۶۱
- ↑ تناولی، ۱۳۸۰، ۲۰
- ↑ نصیری، ۱۳۸۹، ۱۸۷
- ↑ عبدلی، ۱۳۷۷، ۱۴
- ↑ هانگلدین، ۱۳۷۵، ۹۶
- ↑ نصیری، ۱۳۷۴، ۱۷۲، تناولی، ۱۳۸۰، ۲۱، اشنبرنر، ۱۳۸۴، ۱۲۵
- ↑ نصیری، ۱۳۷۴، ۱۷۲
- ↑ تناولی، ۱۳۸۰، ۲۰-۲۶
منابع
- ادواردز، سیسیل. ۱۳۶۸.قالی ایران. ترجمه مهین‌دخت صبا. تهران: فرهنگسرا.
- استون، پیتر اف. ۱۳۹۱. فرهنگ‌نامه فرش شرق. ترجمه بیژن اربابی. تهران: موسسه انتشاراتی جمال هنر.
- اشنبرنر، اریک. ۱۳۸۴. قالی و قالیچه‌های شهری و روستایی ایران. ترجمه مهشید تولایی، محمدرضا نصیری. چاپ دوم، تهران: یساولی.
- آذرپاد، حسن، فضل‌الله حشمتی رضوی. ۱۳۸۳. فرش‌نامه ایران. چاپ دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- بصام، سیدجلال‌الدین، فرجو، محمدحسین، ذریه زهرا، سیدامیر احمد. ۱۳۸۳. رویای بهشت هنر قالی بافی ایران. جلد دوم، تهران: سازمان اتکا.
- تناولی، پرويز. ۱۳۸۰. دستبافتههای روستايی و عشايری ورامين. تهران: انتشارات يساولی.
- حشمتی رضوی، فضل‌الله. ۱۳۸۷. تاریخ فرش سیر تحول و تطور فرش‌بافی ایران. تهران: سمت.
- عبدلی، سهيلا، نبوی‌نژاد، بهرنگ. ۱۳۷۷. بررسی اجمالی فرش ورامين. تهران: معاونت پژوهشی موسسه تحقيقات فرش دست‌باف ايران.
- نصیری، محمد جواد. ۱۳۸۹. افسانه جاویدان فرش ایران. تهران: فرهنگسرای میردشتی.
- نصيری، محمدجواد. ۱۳۷۴، فرش ايران (کتاب دو زبانه فارسی-انگلیسی). چاپ دوم. تهران: انتشارات پرنگ.
- ورزی، منصور، ۱۳۷۵. هنر و صنعت قالی در ايران. تهران: انتشارات رز.
- هانگلدين، آرمن. ۱۳۷۵. قالی‌های ايران. ترجمه اصغر كريمی. تهران: یساولی.
- یاوری، حسین. ۱۳۸۴. مبانی شناخت قالی ایران. تهران: نشر رجا با همکاری ماه‌نامه تخصصی قالی ایران.
- يساولی، جواد. ۱۳۷۵. مقدمه‌ای بر شناخت قالی ايران. چاپ دوم، تهران: انتشارات فرهنگسرا. چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.