قالی مزلقان/طبقه‌بندی طرح‌ها و نقش‌مايه‌های قالی ذهنی‌بافت روستای مزلقان

نوشتهٔ علی مجابی و زهرا فنایی. ویراستی از این مقاله پیشتر با این شناسه نشر یافته‌ است: علی مجابی و زهرا فنایی. ۱۳۹۵. «طبقه‌بندی طرح‌ها و نقش‌مایه‌های قالی ذهنی‌بافت روستای مزلقان». گلجام. دوره ۱۲، شماره ۲۹.

شناسایی و طبقه‌بندی نقش‌مایه‌های قالی ایران یکی از مهم‌ترین شیوه‌ها برای حفظ، حراست و احیای آن است. این موضوع به‌ویژه درخصوص قالی‌هایی که ذهنی‌بافت و بدون نقشه هستند از اهمیت بیشتری برخوردار است. یکی از انواع قالی‌های ذهنی‌بافت منطقه مرکزی ایران، قالی ذهنی‌بافت مزلقان است که در این مقاله طرح‌ها و نقش‌مایه‌های یکصد سال اخیر آن شناسایی و طبقه‌بندی می‌شود. جهت حصول به این مهم از دو شیوه میدانی و اسنادی بر اساس منابع تاریخی و تصویری موجود در راستای تبیین سیر تغییرات حاصل‌شده در طرح و نقش قالی ذهنی‌بافت مزلقان استفاده می‌شود. استخراج اطلاعات علاوه‌بر مطالعات اسنادی كه با رجوع به منابع مكتوب و غیرمكتوب صورت پذیرفت، با مراجعه به روستای مزلقان و یافتن فرش‌های قدیمی و تهیه تصویر از آن‌ها و مصاحبه با بزرگان و صاحبان تجربه در شهرستان‌های ساوه و بازار تهران صورت پذیرفت و در نهایت با تطبیق داده‌ها و تصاویر، سیر تغییرات طرح و نقش قالی ذهنی‌بافت مزلقان معین شد. سپس با توجه به نتایج به دست آمده سعی شد تا طرح‌ها و نقوش این قالی ذهنی‌بافت طبقه‌بندی و دسته‌بندی شود. بر اساس این تحقیق طرح و نقش قالی مزلقان را که در قالبی مشخص و یکنواخت به‌صورت طرح لچک ترنج یک‌چهارم تولید می‌شود می‌توان بر مبنای سه دیدگاه تصویر و قالب نقش‌مایه‌ها، ماهیت بصری و ظاهری نقش‌مایه‌ها و کاربرد نقش‌مایه‌ها در متن یا حاشیه در دو گروه نقش‌مایه‌های دارای گیاهان و نباتات و فرم‌ها و قالب‌ها طبقه‌بندی کرد که هر کدام به زیرمجموعه‌های دیگری تقسیم می‌شوند. حاشیه‌ها نیز در قالی مزلقان به چهار نوع دوست‌کامی و هراتی نوع اول تا سوم تقسیم می‌شوند.

واژه‌های کلیدی
طرح و نقش، قالی ایران، ذهنی‌بافت، مزلقان

مقدمه

جمع‌آوری طرح‌ها و نقش‌های مختلف قالی ایران، به‌ویژه در مناطقی از جغرافیای بافت آن که طرح به‌صورت ذهنی بافته می‌شود، یکی از مهم‌ترین امور تحقیقاتی در حوزه فرش کشور است. یکی از مناطق ذهنی‌بافت قالی ایران روستای مزلقان در میانه راه ساوه به همدان است. با دسته‌بندی و بازسازی نقش‌مایه‌های به کار رفته در این قالی و در هر منطقه می‌توان به ماندگاری هر چه بیشتر این هنر اصیل کمک شایانی کرد. با استفاده از اطلاعات به دست آمده می‌توان نقشه‌های قالی مزلقان را مجدداً بافته و بازارهای از دست رفته آن را زنده ساخت.
در این مقاله کوشش می‌شود طرح و نقش قالی مزلقان با تأکید بر نمونه‌های موجود بازمانده شناسایی شود. با تحلیل و تشریح ویژگی‌های به دست آمده قاعدتاً می‌توان منبعی برای تولید کاربردی، تکرار نمونه‌ها، بازنگری احتمالی و همچنین بروز خلاقیت‌ها و ابداعات در طراحی و تولید فرش دستباف ایران رقم زد. چنین رویکرد پژوهشی-علمی و تلاشی برای تهیه چنین منابعی با اهداف ذکرشده برای فرش دستباف ایران، این صناعت پرسابقه بومی و ملی را مبتنی بر جغرافیای بافت اصیل آن در قالب شاخص‌های فرهنگی هر منطقه حفظ می‌کند.
اهداف اصلی این تحقیق شناسایی و طبقه‌بندی انواع طرح‌ها و نقش‌مایه‌های رایج و فراموش‌ شده در قالی مزلقان است.

جغرافیا و فرهنگ روستای مزلقان

نوبران یکی از بخش‌های شهرستان ساوه است. این بخش دو شهر دارد: نوبران و غرق‌آباد. شهر نوبران از نظر جمعیت و وسعت کوچک‌تر از ‌باد است و مزلقان یا مزدقان از دهستان‌های آن محسوب می‌شود. شهر نوبران حدود ۶۰ کیلومتر و غرق‌آباد ۴۹ کیلومتر از ساوه فاصله و در مسیر جاده قدیم ساوه به همدان قرار دارند. روستای مزلقان ۲۰۷ نفر جمعیت و ۸۱ خانوار سکنه دارد و رودخانه‌ای به همین نام (مزلقان‌چای؛ چای (Çay) به آذری به معنای رودخانه کوچک یا جویبار پرآب است) از آن می‌گذرد. این روستا در جنوب شرقی نوبران و در فاصله 58 کیلومتری ساوه قرار دارد.
بااین‌حال و در زمان‌های قدیم، مزلقان به محدوده‌ای از دهستان‌ها که در اطراف رودخانه مزلقان‌چای قرار داشتند اطلاق می‌شد. ازاین‌رو، برخی روستای مزلقان را مزلقان (مزدقان) کهنه نیز می‌نامند. منطقه مزلقان (مزدقان) تا داخل استان همدان نیز گسترش می‌یابد. نمونه و اثبات‌کننده این موضوع نیز وجود روستاهایی برگرفته از نام مزدقان یا مزلقان است. شاید بتوان مزلقان را یکی از قدیمی‌ترین روستاهای ایران دانست. مردم این منطقه به کشاورزی (باغداری) و دامداری مشغول‌اند. حیوانات وحشی به دلیل کوهستانی بودن منطقه مزلقان به‌وفور در این‌جا یافت می‌شود. زبان مردم مزلقان و تمام روستاهای اطراف آن آذری است.
به نظر می‌رسد که مزلقان در اصل پایگاه مزدکیان بوده و از نام مزدکان برگرفته شده است که به مرور زمان از مزدکان به مزدقان و مزلقان تغییر نام داده است. احتمال داده می‌شود مزلقان پناهگاه پیروان مزدک باشد که از ترس جان خود از مدائن گریخته و با ساختن قلعه‌هایی محکم و زیرزمینی به منظور تجمع و نشر عقاید مزدکیان در دوره ساسانیان تصویر گرفته است. امروزه در برخی از روستاهای مجاور مزلقان خرابه چنین قلعه‌هایی باقی مانده است. یکی دیگر از شواهدی که می‌تواند دلیلی بر مزدکی بودن اهالی مزلقان باشد، برگزاری همه ساله جشن مهرگان در این روستاست.

مشخصات عمومی و فنی قالی مزلقان

قالی‌های مزلقان از تولیدات غیرمعمول ناحیه همدان و جزیی از قالی‌های موصل هستند. این قالی‌ها از قدیم با گره‌های فارسی و ترکی و استفاده از پودهای پشمی و در صد‌ساله اخیر با پودهای پنبه‌ای بافته شده‌اند. در برخی از این قالی‌ها از موی بز نیز استفاده شده است. این قالی‌ها تخت‌بافت هستند. ازاین‌رو، این قالی‌ها بافتی محکم دارند.
ابعاد قالی‌های مزلقان منحصراً قطعاتی کوچک‌تر از اندازه‌های 2.20×1.50 سانتی‌متر است و فرش‌های تولیدی در این منطقه سجاده‌ای و تا حداکثر ذرع‌ونیم است. رنگ‌های اصلی در این قالی‌ها آبی، قرمز و قهوه‌ای تیره و رنگ‌های زینتی و متضاد شامل سبز، زرد، سفید و سیاه است و به‌صورت مات و کم‌زرق و برق به کار برده می‌شوند. رج‌شمار در این قالی‌ها بین 25 تا 30 گره در 7 سانتی‌متر است.
ساختار اصلی طرح قالی مزلقان در گروه طرح‌های ترنجی است. طرح‌های این روستا کف ساده و شامل لچک و ترنجی است که ساختاری مشابه و یکسان دارد. طرح‌های روستای مزلقان در غرب ساوه کاملاً اختصاصی است. لچک‌ها در طرح قرمز و از کف ساده فرش با نواری کنگره‌دار جدا می‌شوند. ترنج و سرترنج نیز با خطوطی دندانه‌دار از متن کف ساده قالیچه جدا می‌شوند. ترنج در این فرش‌ها کشیده و با توجه به متن کف ساده فرش سرترنج‌ها در زمینه به خوبی خودنمایی می‌کنند. در چنین نوع طرحی فرم ترنج شش‌گوش خواهد بود.

روش تحقیق

در این تحقیق به منظور طبقه‌بندی طرح و نقش‌مایه‌های قالی مزلقان در 50 سال اخیر از شیوه مطالعه میدانی برای به دست آوردن اطلاعات استفاده شد.
در مطالعه میدانی نیز با مراجعه به روستای مزلقان و یافتن فرش‌های قدیمی برای تهیه تصویر از آن‌ها، مصاحبه با بزرگان و قدمای روستا به منظور تعیین مشخصات طرح و نقش این قالی ذهنی بافت اقدام شد. از سویی دیگر با مصاحبه و تهیه گزارش از صاحبان تجربه، فروشندگان و تولیدکنندگان قالی در بازارهای ساوه و تهران اطلاعات تکمیلی لازم در این زمینه جمع‌آوری شد.
واحد پ‍ژوهش در این تحقیق فرش‌های باقی‌مانده و قدیمی مزلقان و میدان تحقیق روستای مزلقان است. امروزه در این روستا با توجه به کاهش رونق بافت قالی عملاً قالی‌بافی از بین رفته است به‌نحوی‌که نسل جوان و نوجوان آن (زیر بیست‌ساله‌ها) به ندرت می‌توانند درخصوص مفاهیم اولیه فرش یا بازشناسی ابزار بافت فرش صحبت یا راهنمایی‌ای ارائه کنند.
آنچه از منابع کتابخانه‌ای در دست است اشاره به بافت قالی در روستای مزلقان و اطراف آن دارد که البته هریک از این روستاها طرح و نقش خاص خود را دارد و کمتر نسبت به بافت قالیچه‌هایی با طرح و نقش روستاهای مجاور خود اقدام می‌نمایند. مراجعه حضوری و بررسی روستاهای مجاور رودخانه مزلقان و در مسیر قدیم ساوه به همدان نشان می‌دهد که این روستاها، به‌ویژه آن‌هایی که در نزدیکی جاده و در سمت جنوبی جاده در نزدیکی رودخانه مزلقان هستند، در سی سال گذشته به شهرک‌های ویلایی بسیار لوکس تبدیل شده و بعضاً با مهاجرت ساکنین اصلی آن‌ها اساساً تمامی اصالت خود را از دست داده است. این رویه با راه‌اندازی اتوبان تهران-ساوه و ایضاً ساوه-همدان و تسهیل حضور در این مناطق، گسترش بیشتری یافته و عملاً سنت فرش‌بافی در این مناطق تقریباً رو به فراموشی گذاشته است. به‌نحوی‌که حتی امروزه یافتن نمونه‌ای از ابزار بافت قالی در این روستاها بسیار سخت و متصویر است. از سویی دیگر سنت کوچک پارچه‌بافی و انتقال بسیار راحت فرش‌های تولیدی این مناطق، سبب شده است تا تقریباً بسیاری از فرش‌های قدیمی به سهولت به فروش رفته و از منطقه خارج شده باشد. بااین‌حال، و باز هم بر اساس گفته افراد محلی و مشاهده حضوری، در روستای مزلقان قریب به ۲۰ سال است که دیگری اثری از ابزارآلات قالی و قالی‌بافی نبوده و دارهای قالی‌بافی در این روستا کاملاً برچیده و بافندگان قدیمی نیز اکثراً فوت کرده یا کوچ کرده بودند.
حجم جامعه مورد مطالعه در این تحقیق شامل كلیه قالی‌هایی است كه در قالب طرح و نقش شناخته ‌شده مزلقان در 50 سال اخیر تولید و بافته شده‌‌اند و در حال حاضر در تملک اشخاص حقیقی یا حقوقی روستاست. بنابراین و با توجه به موارد بر شمرده ‌شده، همه نمونه‌ها از داخل روستای مزلقان به‌ دست می‌آید.
پس از صحبت با بزرگان محلی مشخص شد بیشترین نمونه‌های قدیمی را می‌توان در خانه‌های شخصی ساکنین قدیمی روستای مزلقان شناسایی کرد. این مهم شاید برخلاف سایر مناطق ایران باشد که در روستاها عمدتاً قالی‌های قدیمی‌تر را می‌توان در مساجد یافت. در مزلقان صرفاً یک حسینیه وجود دارد که از آن به‌عنوان مسجد نیز استفاده می‌شود. در روستا صرفاً بر اساس همت چند خیر و شورای دهیاری و در چند سال گذشته ساخت تنها مسجد مزلقان آغاز شده است که هنوز به پایان نرسیده است. در بررسی‌های میدانی مشخص شد كه به مرور زمان و به‌منظور نوسازی مسجد روستا، فرش‌های قدیمی موجود در این مسجد همگی فروخته یا با فرش‌های ماشینی تعویض شده است. از سویی دیگر رسم اهدای فرش به مسجد در این روستا اساساً توسط كوچ‌كردگان از این روستا به شهرستان‌های نوبران و همدان صورت می‌پذیرد و ایشان نیاز به جای ارائه فرش‌های مزلقان به مسجد عمدتاً فرش‌های با طرح نوبران و همدان را به مسجد اهدا کرده‌‌اند. به‌نحوی‌كه بیشترین طرح‌های وارداتی از نوبران را در مسجد مزلقان می‌توان یافت. ازاین‌رو، تعداد نسبتاً كمی از نمونه‌های قالی اصیل مزلقان از مسجد استحصال شد.
روستای مزلقان در بین عوام ساکن در آن به دو محله نو و كهنه تقسیم می‌شود. محله نو در نیمه نزدیک به جاده غرق‌آباد به نوبران بوده و شامل ساکنین غیربومی یا بومی است که به زندگی شهری و ویلانشینی روی آورده‌اند. نیمه نزدیک‌تر به رودخانه مزلقان محله کهنه مزلقان را شامل می‌شود که عمده ساکنین آن بومی هستند. زبان محلی افراد بومی روستا آذری است و تعداد چشمگیری از قدیمیان این شهر قادر به تکلم به زبان فارسی نیستند. عمده قالی‌های این تحقیق از محله کهنه مزلقان شناسایی شد.
همچنین با برخی از تجار در شهر ساوه درخصوص قالی مزلقان صحبت شد ولی نمونه اصیل مزلقانی به دست نیامد. بازار نوبران و تولیدکنندگان این شهر نیز برای احتمال وجود فرش مزلقان بررسی شد که با یافتن نمونه‌ای از قالی مزلقان همراه نبود. در فرمانداری نوبران با دهیار مزلقان نیز مذاکره شد و آدرس‌های احتمالی یادشده برای یافتن فرش‌های اصیل مزلقان بررسی شدند که نتیجه مطلوب (یافتن فرش مزلقان اصیل) حاصل نشد.
بر این اساس 71 نمونه از قالی‌های مزلقان در مساجد و خانه‌های شخصی مزلقان شناسایی و بررسی شدند.

ساختار کلی طرح و نقش قالی مزلقان

قالی مزلقان در قالب هندسی و به صورت ذهنی‌بافت تولید می‌شود و از لحاظ سبک‌شناسی در حوزه قالی‌های روستایی بافت قابل تقسیم است. قالی‌هایی که در مزلقان بافته شده‌اند از نظر طرح و نقش به سه دسته تقسیم می‌شوند:

طرح مزلقان

طرح مزلقان قالب مشخص و یکنواختی دارد. طرح مزلقان را می‌توان به سه دسته مزلقان‌های كف ساده، كف خلوت و مزلقان‌های چند ترنج تقسیم کرد. به طور کلی طرح تابعی از ابعاد بافت است و با توجه به قالب یکنواخت و ثابت طرح مزلقان تأثیرپذیری طرح مزلقان از ابعاد بافت مشخص‌تر و بازتر می‌شود. در این قالی‌ها با تغییر ابعاد، طرح و نقش تفاوت‌های اندکی ایجاد می‌شود اما ساختار و شاخصه‌های اصلی و شناخته‌شده طرح مزلقان به هم نمی‌ریزد. طرح‌های كف خلوت و كف ساده نیز در شاخصه‌های اصلی قالب قالی مزلقان با هم مشترك هستند و صرفاً برخی از تزئینات به كار رفته در متن قالی كف خلوت در قالی‌های كف ساده حذف می‌شود. بااین‌حال، به دلیل ذهنی‌بافت بودن این قالی و ثبت نشدن نگاره‌ها و نقش‌مایه‌های آن در سی سال گذشته تقریباً بافت قالی مزلقان با طرح كف ساده تقریباً رو به فراموشی می‌رود و تعداد بسیار ناچیز و اندكی از آن‌ها در روستا قابل دستیابی است.

طرح بته (ترمه)

طرح بته مزلقان مشابه سایر طرح‌های بته در مناطق ذهنی‌بافت روستایی است. طرح واگیره‌ای با نقش بته اصولاً قالبی شناخته شده و تجاری نیست. طرح‌های بته در اصطلاح محلی مزلقان طرح ترمه نامیده می‌شود.

طرح های وارداتی به منطقه

طرح وارداتی به منطقه شامل طرح‌هایی است که جز اصالت بافته روستا نبوده و در طی حداقل پنجاه سال گذشته بافته آن‌ها در روستا رواج یافته است. طرح‌های شاهسون خرقان، طرح‌های روستایی همدان و طرح‌های نوبران و روستای اطراف آن از این جمله‌اند. طرح وارداتی یادشده به دلیل ساختار هندسی و شباهت تکنیک و مشخصات بافت آن‌ها با قالی‌های مزلقان در روستا رواج یافته است.

قالب طرح واگیره‌ای با نقش بته (ترمه‌ای) مزلقان

ساختار نقشه طرح بته از نوع مکرر و بر پایه واگیره بته است که در سراسر متن در ردیف‌های اریب و با تغییر رنگ در هر ردیف تکرار می‌شود. این نوع قالی اصولاً در قالب قالی شناخته ‌شده مزلقان مطرح نیست. این طرح را بعضاً بافندگان جوانی که تازه مشغول به بافت شده‌اند برای تمرین به منظور پیشرفت در بافت تولید می‌کنند (یا بافندگانی که توانایی به ذهن سپردن قالب اصلی طرح مزلقان را نداشتند) یا در پاره‌ای از مواقع و به گفته افراد محلی، از اضافه نخ‌های باقی‌مانده از بافته‌های اصلی و از روی تفنن بافته می‌شدند. بسیاری از خانواده‌ها نیز این قالی‌ها را به‌عنوان اولین بافت دختر خانواده در حالی حفظ کرده‌اند که آن دختر با تحصیلات عالیه در شهرهای مجاور و بزرگ استان زندگی می‌کند و هرگز پس از این بافت فرش دیگری را نیز نبافته است. لیکن به‌عنوان بخش ارزشمندی از خاطرات زندگی او نزد خانواده پدری‌اش همچون قطعه‌ای ارزشمند محفوظ نگه داشته می‌شود. حتی مشاهده شد که برخی از این قالی‌ها بابت برآورده شدن حاجتی از دختر یا خانواده او نذر مساجد روستا و در آنجا نگهداری و استفاده می‌شود. تعداد این قالی‌ها بسیار اندک و عمدتاً در ابعاد کوچک و در رج‌شمارهای کم تولید شده‌اند. در برخی از این قالی‌ها حتی از نخ‌های پنبه‌ای یا کاموا (اکریلیک) نیز استفاده شده بود و پرزها به صورت بلند قیچی شده بودند. مشابه این طرح در مناطق دیگری نیز که تولید ذهنی دارند نیز مشاهده می‌شود.

قالب طرح های وارداتی مزلقان

نزدیک‌ترین شهر به روستای مزلقان نوبران است. نوبران اگرچه از نظر جغرافیایی سیاسی در استان مرکزی قرار دارد، فاصله آن با همدان به مراتب نزدیک‌تر از فاصله آن با ساوه است. این مهم در بافت فرش در سنوات گذشته نیز در روستا مؤثر بوده است. مثلاً با رواج رنگزاهای شیمیایی، خامه‌های رنگی عمدتاً از نوبران به روستا آورده می شدند. از سویی دیگر خرید و فروش فرش‌های مزلقان نیز در نوبران صورت می‌گرفته و در ایامی که تولید فرش‌ها مزلقان رواج داشته است. عمده سرمایه‌گذاران و تجار خریداری‌کننده قالی با طرح اصیل مزلقان نیز از این شهر به روستای مزلقان مراجعه می‌کردند. حتی بسیاری از کتاب‌ها قالی مزلقان را در محدوده جغرافیایی قالی‌های همدان طبقه‌بندی کرده‌اند. ازاین‌رو، بسیاری از طرح‌های وارداتی به منطقه از محدوده نوبران و همدان به مزلقان آورده شده است. بااین‌حال، برای اقامت شاهسون‌ها در شمال این منطقه و در کوه‌های خرقان نمونه‌هایی از طرح‌های آن‌ها نیز به منطقه سرایت کرده است.
با‌این‌حال عمده طرح‌های واردتی به روستای مزلقان، بر اساس آنچه در مشاهدات میدانی به دست آمد، شامل طرح‌های چهار ماهی (ماهی درهم) و احمدخانی است. از نقش‌مایه‌های اصلی به کار رفته در طرح احمدخانی می‌توان به نقش پرنده و حاشیه معروف به حاشیه شانه اشاره کرد. طرح‌های احمدخانی متعلق به روستایی در نزدیکی مزلقان و در محدوده شهرستان نوبران (ناحیه کردار) است که در جغرافیای فرش جز فرش‌های روستایی‌بافت همدان طبقه‌بندی می‌شود.
طرح چهار ماهی نیز یک طرح واگیره‌ای است که بر اساس تکرار دو نقش چهار ماهی و عروسک که در متن طرح تکرار می‌شود تصویر می‌گیرد. گسترش بافت این فرش‌ها بر اساس آنچه از افراد محلی پرس‌وجو شد عمدتاً متعلق به دوره پهلوی دوم و اوایل انقلاب است که با تسهیل شدن راه‌های ارتباطی بین روستا و شهر در روستا رواج یافته است.
نکته قابل ذکر دیگر درخصوص طرح وارداتی ابعاد متفاوت آن‌ها با ابعاد معمول قالیچه‌های مزلقان است. طرح‌های وارداتی همگی به صورت چند ترنج‌هایی با عرض کمی بزرگ‌تر از حد معمول بافته شده بودند. باید توجه داشت که طرح‌های وارداتی اصولاً جز طرح‌های اصیل مزلقان نیستند و به‌عنوان طرح مزلقانی نیز شناخته نمی‌شوند و در ساختار بررسی این مقاله نمی‌گنجند.

تعداد حاشیه

یكی از نقاط مشترک در قالب كلی فرش‌های مزلقان تعداد حاشیه‌های این قالی است. در كلیه فرش‌های مزلقان با هر اندازه و ابعادی تعداد حاشیه 3 عدد شامل دو حاشیه باریک و یک حاشیه پهن است. بااین‌حال، در برخی از قالی‌های با طرح مزلقان، آبراه‌ها در طرفین حاشیه‌های باریك نقش پررنگ‌تری پیدا کرده‌اند. شكل‌های 14 قالی مزلقان با سه حاشیه متدوال را نشان می‌دهد.

بندگل (نقش‌مایه بند گل‌ها در داخل لچک)

یكی از نقاط دیگر مشترک و غیرقابل تغییر در قالی اصیل مزلقان، نقش‌مایه بند گل در داخل لچک فرش است كه به دیواره كنگره‌دار لچک (Dirsek- آرنج) متصل است. به عبارت دیگر ردیفی از گل‌ها بر روی بند‌های عمودی و در راستای طولی لچک مرتب شده‌اند. نقش‌مایه بند گل یا به صورت كاملاً مرتب‌شده در ردیف‌های عمودی بافته می‌شوند یا گاهی به صورت زیگزاگی (به ندرت مشاهده می‌شود) بافته می‌شوند. همچنین بافنده در پاره‌ای از اوقات با تغییر رنگ سعی کرده است بند گل‌های در ردیف‌های عمودی مرتب‌شده را به صورت اُریب نشان دهد. گل در بند ردیف گل‌ها در داخل لچك فرش‌های مزلقان، دو نوع است. «چتل گول» Çatal Gülü- گل پنبه؛ ترجمه تحت‌اللفظی در استانبولی گل چنگالی است. لیکن به واسطه اصطلاح محلی مردم منطقه همان گل پنبه به کار می‌رود.) و «گوُزدار گول» (Göz Gülü- گل چشمدار) است. بااین‌حال، در بسیاری از فرش‌ها بعضاً به جای استفاده از این دو نقش‌مایه از گل‌های ستاره‌ای نیز استفاده می‌شود.
چتل گول گل هشت‌پری است كه به تصویر دایره‌ای و حول یك محور مركزی طراحی و بافته می‌شود. گوزدار گول نیز گل پُرپَری است شامل دو ردیف گل پوشش‌دهنده که نسبت به یك دیگر حول یك محور مركزی بافته می‌شوند. در اكثر فرش‌های بافته‌شده چتل گول در منتهاالیه گوشه زمینه در داخل لچك به عنوان اولین نقش‌مایه به كار می‌رود. در بسیاری از نمونه فرش‌ها نیز بند چتل گول و گوزدار گول در ترنج قالی و مشابه با لچک ها تکرار می‌شوند.

لبه‌های كنگره‌دار لچک و ترنج

مهم‌ترین شاخصه در قالب كلی فرش‌های ذهنی‌بافت مزلقان لبه‌های كنگره‌دار لچک‌ها و ترنج آن است. به عبارت دیگر، خطی که محدوده لچک را مشخص می‌کند در فواصلی یکسان به سمت داخل لچک شکسته می‌شود و مجدداً به سمت بالا حرکت می‌کند و مسیر مستقیم خود را ادامه می‌دهد. در اصلاح محلی به این فرم کنگره‌دار «دیر سک» می‌گویند. دیر سک واژه‌ای ترکی و به معنای آرنج است. فرم شکسته (دیر سک) متناسب با عرض فرش و به‌صورت قرینه در هر لچک تکرار می‌شود. تعداد کنگره‌ها در هر لچک بین حداقل ۲ تا ۵ عدد متغییر است که البته این تعداد شکستگی‌های کنگره متناسب با ابعاد عرضی فرش تغییر می‌کند. نکته مهم قابل ذکر دیگر در طراحی فرم شکسته کنگره‌دار لچک، آغاز همیشگی بافت لچک با فرم شکسته و کنگره‌دار است. ادامه لچک در چند ترنج طولی فرش گاهی به‌صورت کاملاً مستقیم حرکت می‌کند و به لچک روبه‌رو متصل می‌شود و در پاره‌ای از نمونه فرش‌ها خط مستقیم اتصال‌دهنده دو لچک گاهی کنگره‌دار و مضرص بافته می‌شود. گاهی نیز خط اتصال‌دهنده دو لچک کاملاً مستقیم است؛ اما روی آخرین کنگره یا شکستگی لچک که به خط اتصال‌دهنده مستقیم وصل می‌شود، یک گل سه‌پر قرار می‌گیرد. گاهی نیز این گل‌های سه‌پر روی هر یک از دیرسک‌ها در لچک تکرار می شوند. حرکت کنگره‌دار لچک در بسیاری از نمونه فرش‌های مزلقان دقیقاً در ترنج نیز تکرار می‌شود. اما لزوماً ترنج‌های قالی مزلقان مانند لچک‌ها کنگره‌دار و با فرم دیر سک بافته نمی‌شوند.

گوزدار گل چسبیده به حاشیه در میان دو لچک

یکی از نقش‌مایه‌های دیگری که در قالی مزلقان بدون تغییر تکرار می‌شود، گوزدار گلی است که در بین دو لچک و در حاشیه عرضی زمینه، چسبیده یا در فاصله بسیار اندک و ناچیز تا حاشیه (به نحوی که به سهولت قابل تشخیص نیست) بافته می‌شود. در قالی‌های مزلقان كف ساده، این جز از قالب اصلی قالی‌های مزلقان حذف شده است.

نقش‌مایه ماهی و حوض

دقیقاً متصل به گوزدار گل چسبیده به حاشیه در میان دو لچک و در بالای آن نقش‌مایه ماهی و حوض قرار می‌گیرد. حوض چهار بند ساده است که یک لوزی را تشکیل می‌دهد و در محل تقاطع بازوهای حوض یک گل چهارپر نقش شده (در اصطلاح محلی به این گل چهارپر آلما گل ( Elma Gülüیا گل سیب) گفته می شود.) و در میان حوض نقش ماهی بافته می‌شود. نقش ماهی بافته‌شده در این موتیف دقیقاً مشابه با سایر مناطق روستایی بافت مرکز ایران است. نقش ماهی در قالی‌هایی که به صورت کف ساده بافته می‌شوند حذف می‌شوند.

گیلاس

متصل به ماهی و حوض و در بالای آن یک گل چهارپر ساده گرد قرار می‌گیرد که در اصطلاح محلی به آن گیلاس می‌گویند. گیلاس ساده‌ترین موتیفی است که در فرش مزلقان بافته می‌شود. گیلاس نیز مشابه با دو جز قبلی برشمرده‌ شده در قالی‌های كف ساده حذف می‌شود.

قندان (آرو) و سرترنج (گول)

در انتهای ساختار ترنج، سرترنج و قندان به صورت متصل به هم قرار می‌گیرند. سرترنج در اصطلاح محلی گول (Göl یا حوض) و قندان آرو (Ok- پیکان) نامیده می‌شود. قالب آرو همواره یکسان و بدون تغییر است. اما گول می‌تواند به تصویر یک لوزی ساده و تو‌در‌تو با دورگیری‌ یا بدون دورگیری یا به صورت یک فرم شش‌ضلعی دندانه‌دار و شکسته بافته شود. در پاره‌ای از موارد نیز مشاهده می‌شود که گول ساده طراحی و دورتادور آن با زنجیره برگ (Yaprak) تزیین می‌شود.

ترنج

قالب كلی ترنج در قالی مزلقان شش ضلعی است كه در داخل آن ردیف‌های گل به صورت عمودی مرتب شده‌اند. گل‌ها همان دو نوع گوزدار گول و چتل گول هستند كه به صورت متناوب مرتب شده‌اند و صرفاً نقش‌مایه چتل گولی كه در مركز ترنج قرار می‌گیرد با رنگ متفاوت (عمدتاً رنگ روشن) از سایر نقش‌مایه‌ها متمایز می‌شود. همان‌گونه كه اشاره شد، ترنج شش‌ضلعی با كنگره‌های شكسته (دیرسک)، مشابه با آنچه در لچک‌های قالی به كار می رود، دیده می‌شود. لیكن برخی از ترنج‌ها در قالی مزلقان کف خلوت و برخلاف لچک‌های كنگره، شكسته‌دار بافته نمی‌شوند. تعداد این قالی‌ها نسبت به قالی‌های با ترنج كنگره شكسته بسیار كمتر است. ترنج‌های بدون دیرسک لبه‌های مضرص دارند. بااین‌حال، قالی‌های كف ساده مزلقان همواره به صورت ترنج كنگره شكسته (دیرسک‌دار) بافته می‌شود.

زنجیره تزیینی دور ترنج، سرترنج و آرو

زنجیره، که صرفاً در قالی‌های مزلقان کف خلوت به کار می‌رود، به دو صورت بافته می‌شود. در برخی از قالی‌های کف خلوت مزلقان زنجیره به صورت یک بند ترنج، سرترنج و آرو را در بر می‌گیرد. در این حالت مسیر حرکت بند با شکستگی و کنگره‌دار شدن ترنج (دیرسک‌ها) هماهنگ است و متناسب با فرم ترنج مزلقانی می‌شکند. در بین حرکت بند یک در میان و در هر شکستگی نقش‌مایه‌های چتل گول و ماهی به کار می‌رود. اما در برخی دیگر از قالی‌های مزلقان، زنجیره تزئینی به صورت سه قسمت جداگانه ترنج، سرترنج و آرو را در بر می‌گیرد. در این نوع از تزیین دورتادور ترنج با نقش‌مایه برگ (یاپراق) که به ترنج متصل هستند پر می‌شود. در چنین حالتی برگ‌ها (یاپراق لار-Yapraklar) به‌صورت انحنادار و مرتب‌شده پشت سر هم به نحوی قرار می‌گیرند که دورتادور ترنج شش‌ضلعی قالی مزلقان را پر کنند. مشابه با همین برگ‌های دور ترنج، چهار برگ به صورت دو به دو و روبه‌روی هم دورتادور سرترنج را نیز پوشش می‌دهند. این چهار برگ به سرترنج متصل هستند. آرو نیز با دو برگ، که در زیر آن قرار می‌گیرد، پوشیده می‌شود. به عبارت ساده‌تر، در قالی مزلقان کف خلوت، دورتادور آرو، سرترنج و ترنج هیچ‌گاه نباید خالی بماند و حرکت یک بند یا پوششی از برگ‌ها باید از آن محافظت کند. در این نوع زنجیره برگی نیز مجدداً و در بین حرکت برگ‌ها، نقش‌مایه چتل گول بافته می‌شود.
اساساً به غیر از نقوشی که در مورد آن‌ها توضیح داده شد هیچ نقش‌مایه دیگری در زمینه قالی‌های کف خلوت مزلقان مشاهده نمی‌شود. بااین‌حال و به ندرت، قالی‌هایی در مشاهده‌های میدانی دیده شد که بافنده از نقش‌مایه‌هایی بسیار ساده و هندسی در زمینه متن برای پر کردن فواصل خالی بین نقش‌مایه‌ها استفاده کرده است. به نظر می‌رسد بافنده به منظور نوعی ذوق‌آزمایی یا برگرفته از نقش‌مایه‌های قالی با طرح وارداتی به منطقه چنین نقوشی را در زمینه به کار برده باشد. اما آنچه مهم است عدم فراگیری این نوع نقش‌مایه‌ها در بین طرح‌های اصیل مزلقان است. در نمونه‌ای از این قالی نوعی گل چهارپر درشت در چهار طرف زنجیره و در بالای لچک‌ها، فرمی درخت‌گونه برآمده از دو لچک روبه‌روی هم در اطراف گیلاس و فرم‌های هندسی چهارضلعی در بالای خط مستقیم اتصال‌دهنده دو لچک به عنوان سه نقش‌مایه غیراصلی قالی مزلقان مشاهده می‌شود. این نقوش از این جهت با نام غیر اصلی معرفی می گردند که در مشاهدات میدانی تکرار پذیر نبوده و به‌صورت استثنا و صرفا در چند نمونه از قالی‌های مورد مطالعه مشاهده شدند.

خصوصیات طرح و نقش قالی چند ترنج مزلقانی

به طور کلی، قالب کلی طرح و نقش قالی‌های مزلقانی چندترنجی‌ با قالی‌های کف ساده یا کف خلوت مزلقان فرقی ندارد و صرفاً به دلیل ابعاد آن‌ها برخی از قسمت‌های اصلی قالب کلی طرح مزلقان در این قالی‌ها تغییرات مختصری پیدا می‌کنند. مهم‌ترین تغییر در این قالی‌ها، با توجه به بلندتر شدن متن زمینه، پر شدن فضای بین هر ترنج با برآمدگی‌های نیم‌ترنج‌مانند مشابه با لچك و دیرسك‌دار است.
در قالی‌های كناره مزلقانی اصولاً زنجیره تزئینی همواره از نوع برگ‌دار (یاپراق دار) است و نوع‌بندی در قالی‌های كناره مزلقانی به کار نمی‌رود. در زنجیره تزئینی برگ‌دار (یاپراق دار) هیچ وقت چتل گول به کار نمی‌رود. در زنجیره تزئینی با برگ‌ها و در بین چند برگ نقش‌مایه چتل گول به كار می‌رفت كه در قالی‌های كناره مزلقانی، برگ‌های روبه‌رو به هم، مشابه با آنچه سرترنج را در بر می‌گرفت، به جای چتل گول به كار می‌رود.
بر اساس آنچه مشاهده شد، بیشتر قالی‌های كناره مزلقانی، كه در حداقل 30 سال گذشته تولید شده‌اند، به دلیل به كار رفتن نقش‌مایه‌های وارداتی متنوع و زیاد در زمینه طرح اصالت كف ساده یا كف خلوت بودن خود را از دست داده‌اند. عمده چنین قالی‌های كناره مزلقانی كه دیگر نمی‌توان به آن‌ها كف ساده یا كف خلوت اطلاق كرد برای مسجد مزلقان بافته شده است. در این نوع قالی‌ها چند ترنج مزلقانی که در 30 سال گذشته تولید شده‌اند، ترنج‌های دارای دیرسک به‌هیچ‌وجه مشاهده نمی‌شود.

طبقه‌بندی نقش‌مایه‌های به کار رفته در قالی مزلقان

بر اساس تصویر و قالب نقش‌مایه‌ها، ماهیت بصری و ظاهری نقش‌مایه‌ها و کاربرد نقش‌مایه‌ها در متن یا حاشیه، نقش‌مایه‌های به کار رفته در قالی مزلقان را می‌توان به صورت تصویر 34 در دو گروه اصلی نقش‌مایه‌هایی با اشکال گیاهان و نباتات و با فرم‌ها و قالب‌ها، که هر کدام به بخش‌های متفاوتی تقسیم می شوند، طبقه‌بندی کرد.

نقش‌مایه‌های گروه گیاهان و نباتات در قالی مزلقان

گروه گیاهان و نباتات به دو دسته تقسیم می‌شوند. اساساً در فرش مزلقان هیچ نقش‌مایه گلی را نمی‌توان یافت که در لچک یا ترنج متصل به بند نبوده باشد یا به نقش‌مایه‌ای دیگر متصل نباشد. بنابراین، آنچه در این تقسیم‌بندی از آن با نام گل منفرد یاد می‌شود نقش‌مایه‌های گلی است که خارج از لچک و ترنج و در متن فرش به کار می‌رود. از آن‌جایی که نقشه اصیل مزلقان کف ساده و کف خلوت است، چنین گل‌هایی قاعدتاً فقط می‌توانند به عنوان آلما گول در بندهای ماهی یا گوزدار گول در چند ترنج عرضی حاشیه در متن مشابه با آنچه در 3- 5 قسمت ه توضیح داده شد به کار بروند. از آن‌جایی که این گل‌ها روی بند قرار نمی‌گیرند و صرفاً به صورت متصل به نقوش دیگر بافته می‌شوند، گل‌های منفرد نامیده می‌شوند. باید توجه داشت که گل‌های اصیل قالی مزلقان گوزدار گول، چتل گول و آلما گول هستند و در برخی طرح‌ها، همان‌طور که توضیح داده شد، ممکن است نقوش یا گل‌هایی که از گل‌های اصیل منطقه نباشد در متن به کار رود و حتی سبب شود تا نقشه از حالت کف خلوت بودن خارج شود. چنین گل‌هایی که در متن به کار می‌روند به صورت منفرد در متن قرار دارند اما در این تقسیم‌بندی گل‌های وارداتی نامیده می‌شوند و نباید آن‌ها را با دسته‌بندی گل‌های منفرد همسان دانست. تصویر 30 نمونه‌ای از گل‌های وارداتی را نشان داد. اصولاً گل‌های وارداتی به دلیل تنوع و تفاوت آن‌ها طبقه‌بندی مشخصی ندارند. با این حال عمدتاً درشت و بزرگ هستند تا بهتر بتوانند زمینه خلوت نقشه‌های اصیل مزلقان را پر کنند.
نوع دیگری از گل‌های وارداتی به قالی مزلقان گل‌های ستاره‌ای‌تصویر و گل‌های سه‌برگی است. گل ستاره‌ای در بند گل‌های لچک جایگزین چتل گول یا گوزدار گول می‌شود و در داخل بند گول قرار می‌گیرد.
گل‌های سه‌برگی اساساً در زمینه قالی‌های مزلقان و همواره بر روی دیرسک‌های لچک یا بعضاً در فاصله طولی بین دو لچک که با خط‌های مضاعف در چند ترنج متن مشخص شده‌اند، به کار می‌روند. البته در پاره‌ای از موارد این گل‌ها روی بند برگ‌های دور ترنج و سرترنج نیز می‌نشینند که صرفاً در نمونه‌های جدیدتر این موضوع مشاهده شد. به نظر می‌رسد گل‌های سه‌برگی یک غنچه مرکزی و دو برگ ساده در طرفین دارند. ترکیب رنگی این گل، مطابق آنچه در تصویر 36 نمایش داده شده است، چنین منظوری را القا می‌کند. در کلیه نقش‌مایه‌های گل سه‌برگی، رنگ برگ میانی با دو برگ کناری متفاوت در نظر گرفته می‌شود و برگ‌های کناری نیز از نظر رنگی با یکدیگر همسان‌اند. گاهی نیز برگ میانی دو رنگ و بدون دورگیری طراحی می‌شود.
اما مهم‌ترین قسمت در شاخه گیاهان و نباتات در طبقه‌بندی نقوش قالی مزلقان برگ‌هاست. اساساً برگ در قالی مزلقان اهمیتی هم‌پای گل یا حتی بیشتر از آن دارد. برگ در قالی کف خلوت مزلقان در متن و در طلایی‌ترین نقاط طرح قرار می‌گیرد. برگ‌ها به تصویر‌های مختلف در متن طرح مزلقان به کار می‌روند. برگ‌ها به سه صورت الف) ردیف‌شده و پشت سر هم، ب) دوتایی و کنار هم، ج) چهارتایی و روبه‌روی هم در متن قالی مزلقان به کار گرفته می‌شوند. تصویر 37 نمونه‌هایی از این نحوه قرار گرفتن برگ‌ها در متن فرش را نشان می‌دهد.
نقش‌مایه برگ (یاپراق) همواره به تصویر مضرص و کمی انحنادار طراحی و بافته می‌شود. برگ باید شاخه یا دسته داشته باشد تا بتواند به قسمتی از متن فرش متصل شود. برگ‌ها در متن فرش وظیفه محافظت و در بر گرفتن اجزای طرح را بر عهده دارند. این در حالی است که این برگ‌ها خود از طریق شاخه یا دسته به ترنج یا سرترنج متصل هستند. به این معنی که آن‌ها (برگ‌ها) خود برآمده از آن جزئی از متن فرش هستند که در حال محافظت از آن هستند. برگ‌ها از نظر تعداد دندانه تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند. اکثراً سه‌دندانه هستند و البته تا پنج‌دندانه نیز در متن قالی‌های مزلقان مشاهده می‌شود. باید توجه داشت که نقش‌مایه برگ هرگز در داخل لچک و ترنج قالی مزلقان به کار نمی‌رود.
نقش‌مایه دیگری نیز شبیه به برگ در قالی مزلقان به کار می‌رود که به آن ماهی (Balık- بالیق) گفته می‌شود. اساساً باید توجه داشت که در قالی مزلقان هیچ‌ نقش‌مایه جانوری به کار نمی‌رود. لیکن اطلاق واژه ماهی به این نقش‌مایه ریشه در ساختار تعریف مفهوم هراتی و ماهی در هم دارد. جایی که نماد یک پیکره انسانی و دو ماهی محافظ آرام‌آرام به گل و دو برگ تبدیل می‌شود. به بیان ساده‌تر، بافنده ذهنی‌بافت قالی مزلقان نوعی از برگ را که جانشین ماهی شده است با نام بالیق معرفی می‌کند. بافنده مزلقانی بالیق را نه به صورت نمادی از جانور بلکه برگرفته از اسکلت ساختاری ماهی به تصویر در قالی می‌بافد. این انتزاع به این دلیل که ساختار نقش‌مایه بافته‌شده ماهی شبیه نقش‌مایه برگ می‌شود قابل توجه است، چرا که بافنده سعی کرده است ضمن داشتن تعهد به اصالت ماهی، طرح را به گونه‌ای ببافد که نشان‌دهنده برگ نیز باشد تا مفهوم هراتی (شامل گل یا چهره انسانی و دو ماهی یا دو برگ) از آن برداشت شود. در واقع به همین دلیل است که نحوه قرار گرفتن برگ‌ها در اطراف سرترنج و آرو نمادی از حفاظت و حراست مشابه با آنچه ماهی یا برگ در اطراف چهره انسانی یا گل داشته است، معرفی می‌شود. تصویر 38 نمونه‌ای از نقش‌مایه ماهی در قالی مزلقان را نشان می‌دهد. ماهی (بالیق) نیز مانند برگ در داخل لچک یا ترنج هرگز به کار نمی‌رود.
آخرین دسته از گروه گیاهان و نباتات در قالی مزلقان بندها هستند. در بندها همواره ترکیبی از انواع نقش‌مایه گل یا گل و برگ مشاهده می‌شود. بندها را می‌توان به دو صورت در طرح مزلقان مشاهده کرد:

• الف- بند ساده‌ای که دور تا دور ترنج، سرترنج و آرو را در برگرفته است و خود می‌تواند به دو صورت باشد:
  • الف-1: در آن فقط برگ (ماهی-بالیق) بکه ار رفته باشد
  • الف-2: در آن ترکیب برگ (ماهی- بالیق) و گل به کار رفته باشد
• ب- بند گل‌ها که شامل چتل گول و گوزدار گول است و در لچک یا ترنج به کار می‌رود.

بند‌ها در قالی مزلقان به تصویر مربع‌های پشت سر هم، که رنگ در آن‌ها یک در میان تعویض می‌شود، بافته می‌شوند. بندها باید مانند برگ‌ها به نقطه‌ای از طرح متصل باشند.

نقش‌مایه‌های گروه فرم‌ها و قالب‌ها در قالی مزلقان

چندگوش‌ها

اولین گروه از دسته چند‌گوش‌ها چهار‌گوش‌ها هستند که صرفاً به تصویر منظم در قالی مزلقان به کار می‌روند. چهارگوش‌های منظم به آن دسته از چارگوش‌هایی اطلاق می‌شود که ضلع‌های آن دو به دو با یکدیگر برابر باشند (مانند مربع، لوزی و متوازی‌الاضلاع). از معروف‌ترین چهارگوش‌های به کار رفته در قالی مزلقان می توان به برخی از سرترنج‌ها به ویژه در قالی کف ساده اشاره کرد. با این حال، نمونه‌هایی از سرترنج های با قالب چهارگوش منظم نیز در قالی‌های کف خلوت مشاهده می‌شود.
شش‌گوش‌ها یکی دیگر از نقش‌مایه‌های قالی مزلقان است. به صورت کلی بسیاری از قالب‌های به کار رفته در نقش‌مایه‌های قالی مزلقان شش ضلعی هستند که بعضاً یا به صورت دندانه‌دار تغییر تصویر یافته‌اند یا محدوده دور تا دور آن را قالبی مضرص در بر می‌گیرد که در این صورت فرم شش‌گوش کاملاً و به طور واضح در متن فرش مشخص است. همچنین باید در نظر داشت که قالب کلی ترنج‌های دیرسک‌دار هم شش‌گوش است و اضافه شدن دیرسک روی اضلاع آن قالب کلی شش‌گوش آن را تغییر داده است. بارزترین نقش‌مایه شش‌گوش در قالی مزلقان ترنج‌های شش‌گوش بدون دیرسک هستند. شش‌گوش‌ها در قالی مزلقان اضلاعی کاملاً برابر دارند. از این رو، به آن‌ها شش‌گوش‌های منظم اطلاق می‌شود.
هشت‌گوش‌ها در قالی مزلقان منظم هستند. هشت‌گوش‌های منظم در قالی مزلقان کمتر به چشم می‌آیند. بارزترین هشت‌گوش‌ها در قالی مزلقان گل‌هایی هستند که به نظر گرد می‌آیند، اما عملاً ساختار هشت‌ضلعی دارند. باید دانست که در طراحی سنتی ایران هشت‌ضلعی آخرین مرحله تبدیل شدن به فرم دایره است و حتی گنبد‌ها نیز بر روی پایه هشت‌ضلعی مستقر می‌شوند. گل‌های هشت‌ضلعی عمدتاً در داخل بند گل های ترنج یا به تصویر گل‌های منفرد در متن قالی مشاهده می‌شوند.
سه‌گوش‌ها یکی از قالب‌های خاص در قالی مزلقان هستند. سه‌گوش‌ها به دو گونه متساوی‌الاضلاع و متساوی‌الساقین در قالی مزلقان مشاهده می‌شوند. سه‌گوش‌ها در قالی مزلقان به صورت یک نقش‌مایه مشخص کاربرد ندارند و صرفاً به صورت قسمتی از یک نقش‌مایه یا تصویر‌دهنده به آن نقش‌مایه به کار برده می‌شوند. با این حال، و از این جهت که آن‌ها در بسیاری از نقش‌ها قالب کلی نقش‌مایه را تصویر می‌دهند، به عنوان یکی از چند‌گوش‌های به کار رفته در قالی مزلقان طبقه‌بندی می‌شوند. چتل گول که از سه‌گوش‌های متساوی‌الاضلاع با رنگ های مختلف ایجاد می‌شود یا نقش ماهی (بالیق) که از ترکیب چند سه‌گوش متساوی‌الاضلاع تصویر گرفته است، از این جمله‌اند.
آخرین دسته از چند‌گوش‌ها در قالی مزلقان پنج‌گوش‌های نامنظم هستند. معروف‌ترین پنج‌گوش‌ها در قالی مزلقان نوعی گل است که در پاره‌ای از مواقع جایگزین گل سه‌برگی می‌شود و گاهی اوقات نیز به صورت همزمان و در کنار گل سه‌برگی به صورت یک در میان روی دیرسک‌های لچک به کار می‌رود.

فرم‌ها

دسته اول فرم‌ها در قالی مزلقان پیکان‌ها هستند. پیکان‌ها یکی از شاخصه‌های طرح قالی مزلقان هستند. پیکان‌ها صرفاً در متن و در سرترنج و آرو در قالی مزلقان به کار می‌روند و در سایر مناطق طرح مزلقان مشاهده نمی‌شود. پیکان‌ها در قالی‌های کف ساده نسبت به قالی‌های کف خلوت نمود بارزتری در متن قالی دارند.
یکی از کم‌کاربردترین فرم‌های قالی‌های مزلقان جام‌ها هستند. فرم جام در قالی مزلقان بسیار ساده (با کمی تفاوت از فرم گل سه‌برگ) و تنها در حاشیه‌های معروف دوست کامی در قالی مزلقان مشاهده می‌شوند.
دندانه‌دارها در قالی مزلقان مانند پیکان‌ها یکی از شاخصه‌های اصلی محسوب می‌شوند. مضرص‌ها در قالی‌های کف خلوت عمدتاً در سرترنج و بعضاً دور تا دور ترنج‌های بدون دیرسک‌دار به کار می‌روند. در قالی‌های کف ساده نیز مضرص‌ها فاصله بین دو لچک در طول قالی را پر می‌کنند. دندانه‌دارها (مضرص‌ها) را می‌توان به دو دسته مجزا تقسیم کرد. مضرص‌ها اصولاً ریز هستند و کوتاه. لیکن با کمی دقت می‌توان مشاهده کرد که برگ‌ها و ماهی‌ها نیز نوعی مضرص هستند که دندانه‌های درشت‌تر و بلندتر دارند.
مشخصه اصلی و بارز قالی‌های مزلقان دیرسک است. دیرسک در قالی‌های مزلقان در هر نوع طبقه‌بندی مختلف باید در لچک‌ها به کار رود. دیرسک‌ها علاوه بر لچک در ترنج‌ها نیز به کار می‌روند.

انواع حاشیه‌های قالی مزلقان

به استثنا حاشیه توسباقا (لاک‌پشت) که در فرش‌های منطقه خرقان با کمی تغییرات در هر منطقه به صورت مشترک به کار می‌رود و در نمونه‌های بررسی‌شده شناسایی نشد، حاشیه در قالی مزلقان 4 نوع بیشتر نیست. دوست کامی و3 نوع دیگر که هر سه ساختار هراتی‌گونه دارند، حاشیه های شناسایی شده در قالی مزلقان هستند. به این ترتیب حاشیه‌های قالی مزلقان عبارت خواهند بود از:

• دوست‌کامی (دوسکومی)
• هراتی نوع اول
• هراتی نوع دوم
• هراتی نوع سوم

در میان حاشیه‌های متعارف و شناخته ‌شده فرش مزلقان دو نوع هراتی نوع دوم و سوم بیشترین کاربرد را در قالی‌های‌ذهنی بافت مزلقان دارند. حاشیه هراتی نوع دوم در قالی‌های با ابعاد بزرگ‌تر و حاشیه نوع هراتی سوم در قالی‌های با ابعاد کوچک‌تر بیشتر به کار می‌روند. حاشیه‌های هراتی نوع اول و هراتی نوع سوم بعضاً در کنار حاشیه‌های هراتی نوع دوم به عنوان حاشیه‌های باریک نیز کاربرد دارند. نکته حائز اهمیت این است که در بین طرح‌های وارداتی به منطقه، قالی‌های برآمده از حوزه نوبران و همدان همگی بدون استثنا با حاشیه‌های مزلقانی بافته شده‌اند که این مهم قرابت تکنیکی و نقش‌پردازی قالی مزلقان را با قالی‌های حوزه نوبران و همدان مشخص می نماید.

• حاشیه هراتی نوع اول

حاشیه هراتی نوع اول علاوه‌بر حاشیه پهن بعضاً در حاشیه باریک هم مشاهده می‌شود. این حاشیه شامل تکرار یک زنجیره (بند باریک) است که در آن یک گل ستاره‌ای هشت‌پر با دو برگ محصور شده است. گل ستاره‌ای هشت‌پر از میان بند منشعب می‌شود. در ساختار حاشیه هراتی نوع اول رنگ گل ستاره هشت‌پر و برگ‌ها ممکن است در هر تکرار تغییر کند.

• حاشیه هراتی نوع دوم

ساختار اصلی این نوع حاشیه از تکرار یک پنج‌گوش نامنظم (احتمالاً تداعی‌کننده یک درخت است) مستقر بر روی یک زائده متقارن در یک زنجیره، که با دو برگ احاطه شده است، تصویر می‌گیرد. همچنین در برخی از موارد برگ‌ها در هر بار تکرار ممکن است به صورت عکس یکدیگر به کار بروند. به موازات دو برگ بزرگی که درخت‌گونه را در بر گرفته است دو برگ کوچک‌تر بر روی یک بند باریک و از دو طرف بالای پنج‌گوش نامنظم خارج می‌شود.

• حاشیه هراتی نوع سوم

حاشیه‌های هراتی نوع سوم ساده‌ترین نوع حاشیه در بین انواع حاشیه مرسوم در قالی مزلقان است. این حاشیه تقریباً در همه موارد در زمینه سفید استفاده می‌شود. در حاشیه هراتی نوع سوم یک گل گِرد (آلما گول) که به دو برگ متصل است، بر روی زنجیره‌ای باریک قرار می‌گیرد که در هر گردش دو برگ آن را احاطه کرده است. در تکرار این نقش‌مایه جهت گل گرد بر روی زنجیره در هر بار تکرار جا به جا می‌شود و رنگ آن نیز تغییر می‌کند.

• حاشیه دوست‌کامی (دوسکومی)

حاشیه دوست‌کامی ازجمله حاشیه‌های شناخته‌ شده فرش ایران است که در فرش‌های قشقایی و حتی قفقازی مشاهده می‌شود. ریشه این حاشیه و نقش آن نیز به اعتقادات مِهرپرستی و جام دوست‌کامی بر‌می‌گردد که بر اساس هفت خط بودن آن بین مرشدان و تازه گرویدگان به آیین مهر بر اساس رتبه، درجه و مقام دست به دست و نوشیده می شده است. ساختار دوست‌کامی شامل یک جام شراب و دو برگ یا اره است که در دو طرف جام به کار رفته است. حاشیه دوست‌کامی در قالی‌های مزلقانی، صرفاً در قالی‌های با ترنج بدون دیرسک مشاهده شد و در هیچ یک از قالی‌های با طرح‌های وارداتی حاشیه دوست¬کامی مشاهده نشد.

نتیجه‌گیری

بر اساس آنچه بیان شد، نتایج زیر را می‌توان به تصویر دسته‌بندی‌شده ارائه کرد:

• قالی مزلقان در قالب هندسی و به صورت ذهنی‌بافت تولید و از لحاظ سبک‌شناسی در حوزه قالی‌های روستایی‌بافت تقسیم می‌شود. قالی‌های مزلقان دو قالب مشخص و یکنواخت دارند. این دو قالب به طرح‌های واگیره‌ای با نقش بته (ترمه‌ای) و مزلقان معروف هستند. قالب واگیره‌ای با نقش بته اصولاً قالبی شناخته‌شده و تجاری نیست. قالی مزلقان خود به سه نوع کف ساده، کف خلوت و چند‌ترنجی تقسیم می‌شود.
• قالی‌های ذهنی‌بافت مزلقان نقشه لچک ترنج یک‌چهارم دارند. قالی مزلقان ده قسمت ثابت دارد که با هر نوع تغییر در ساختار آن در قالب کلی طرح دست‌نخورده باقی می‌ماند. نشانه بارز قالی مزلقان لچک‌های دیرسک‌دار آن است.
• بر اساس تصویر و قالب نقش‌مایه‌ها، ماهیت بصری و ظاهری نقش‌مایه‌ها و کاربرد نقش‌مایه‌ها در متن یا حاشیه، نقش‌مایه‌های به کار رفته در قالی مزلقان را می‌توان در دو گروه اصلی نقش‌مایه‌های با اشکال گیاهان و نباتات و با فرم‌ها و قالب‌ها طبقه‌بندی کرد. دسته گیاهان و نباتات به پنج گروه گل‌های منفرد، برگ‌ها، بند برگ و گل، گل‌های سه‌برگی و گل‌های وارداتی و دسته فرم‌ها و قالب‌ها را به دو گروه چند‌گوش‌ها- شامل سه، چهار، شش و هشت‌گوش‌های منظم و پنج‌گوش‌های نامنظم- و گروه فرم‌ها- شامل جام‌ها، پیکتن‌ها، مضرص‌ها (دندانه‌دارها) و آرنج‌ها (دیرسک‌دارها)- تقسیم کرد.
• حاشیه‌ها در قالی مزلقان به چهار نوع هراتی نوع اول تا سوم و دوست‌کامی و گروس نوع اول و دوم تقسیم می‌شوند.

منابع

1. جعفری، عباس (1379)، گیتاشناسی ایران- دایره‌المعارف جغرافیایی ایران، جلد سوم، چاپ اول ، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، تهران.
2. بختیاری، سیامک (1383)، اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، چاپ اول ، مؤسسه جغرافیایی و كارتوگرافی گیتاشناسی، تهران.
3. اشنبرنر، اریک، تولایی، مهشید و نصیری، رضا (1374)، قالی و قالیچه‌های شهری و روستایی ایران، چاپ اول ،انتشارات فرهنگسرا، تهران.
4. شعبانی، محمدرضا (1389) ، زندانی قلعه مزلقان، چاپ اول ، دبیران قلم، تهران.
5. سرلک، غلامرضا (1381)، خلاصه‌ای از طرح‌های مطالعاتی بررسی شیوه‌های طرح و نقش در استان‌های مرکزی، آذربایجان شرقی، تهران، قم و فارس، منتشرنشده ، گزارش داخلی بخش تحقیقات طرح و نقش مرکز تحقیقات فرش دستباف، تهران.
6. نصیری، محمدجواد (1374)، سیری در تاریخ هنر قالیبافی ایران، چاپ اول، مؤلف ، تهران.
7. حشمتی رضوی، فضل‌الله (1380)، فرش ایران، چاپ دوم، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران.
8. بصام، سید جلال‌الدین و همکاران (1383)، رؤیای بهشت، جلد دوم، چاپ اول ، سازمان اتکا، تهران.
9. http://www.havairan.com/photos/Markazi.
10. http://mazlaghanchay.blogfa.com.

پیوند به بیرون

گلجام