قالی افشار/معرفی فرش مناطق ایران
نوشتهٔ حسین قربانی و بازنگری مجید نیکویی. ویراستی از این مقاله پیشتر با این شناسه نشر یافته است: مجید نیکویی. «قالی افشار». معرفی فرش مناطق ایران. تهران: مرکز ملی فرش ایران.جمعیت اصلی ایل افشار به صورت پراکنده در شمال غرب ایران و بیشتر در استان زنجان و نیز در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، قزوین، همدان و مناطق شمالی استان مرکزی (ساوه، برچلو) قرار دارند.
ایل افشار از نژاد ترک بوده و به زبان آذری سخن می‌گویند که لهجه‌های آن در تیره‌های مختلف مانند تیره اینانلوی ابهر با هم فرق دارند. واژه‌ی افشار از «اوشار» یا «اُشار» (در زبان آذری به معنی سریع و چابک) گرفته شده که این لقب را نادر شاه به سربازان خود داده بود.
افشارها یکی از بزرگترین قوم‌های ایلی ایران به شمار می‌آیند که بیشترین آنها در شمال غرب ایران ساکن شده‌اند. ایل افشار همچون دیگر ایلات ایران کوچ‌نشین بوده و در منطقه بسیار گسترده‌ای حضور داشته‌اند که در دهه‌های اخیر به تدریج به یکجانشینی روی آورده‌اند. با این حال از سه مکان برای کوچ این ایل یاد شده است:
مکان‌های ییلاقی ایل:
در فصول بهار و تابستان در کوه‌های اسدآباد همدان، آبریزهای شرقی چهل چشمه کردستان، کوه‌های پیر محمود بیجار، قروه، ماهنشان انگوران، کوه‌های بلقیس، کوه دمیرلو، کوه‌های قافلان‌کوه و کوه‌های جنوب ابهر مستقر می‌شده‌اند.
مکان‌های قشلاقی میانی ایل:
با سرد شدن تدریجی هوا در اوایل پاییز، اهالی ایل از ییلاق خود پایین آمده و در امتداد رودخانه‌هایی که به شاخه اصلی قزل‌اوزن می‌ریزند، در گرماب و اطراف آن (غرب استان زنجان) دور هم جمع می‌شده‌اند. این محل «اورتاقشلاق» (قشلاق میانی) افشارها نام دارد.
در این زمان، آیین‌ها، جشن‌ها و مسابقات تیراندازی و سوارکاری در ایل برگزار می‌شده و پس از داد و ستد در بازار زنجان، به طرف قشلاق نهایی خود حرکت می‌کرده‌اند.
مکان‌های قشلاقی نهایی ایل:
مسافتی که ایل افشار از قشلاق میانی خود تا مقصد پایانی می‌پیمود، حدود ۲۵۰ تا ۳۵۰ کیلومتر بوده است و تمام ایل به صورت دسته‌جمعی از مسیر رود ابهررود و خرارود به سمت منطقه خرقان، اطراف کرج و در نهایت ساوه و اطراف قم حرکت می‌کردند. این مناطق قشلاق اصلی ایل در فصول سرد سال به شمار می‌آیند.
این مسیر ییلاق و قشلاق از دیرباز و حتی در دوره مادها نیز مسیر ایلات بوده است.
پیشینه قالی‌بافی
دست‌بافته‌های افشاری از کیفیت بافت و مواد اولیه مرغوبی برخوردارند. افشارها از گذشته‌های دور انواع دست‌بافته ها را می‌بافته‌اند و زمان شروع بافندگی در این ایل آشکار نیست.
مواد اولیه
تار، پود و پرز
معمولا پشم خودرنگ تیره (قهوه‌ای تیره) را برای چله به کار می‌بردند؛ چرا که هم استحکام خوبی داشت و هم در رنگرزی کاربردی نداشت.
امروزه به جای تار و پود پشمی از نخ پنبه‌ای استفاده می‌کنند و لول‌بافی رایج شده است. معمولا پود ضخیم به رنگ سفید و قرمز است و پود نازک خاکستری و قرمز (صورتی) است. رجشمار ۳۰ تا ۴۵ نیز در مناطق مختلف ایل افشاری معمول است. در بیشتر فرش‌ها از شیرازه‌پیچی متصل استفاده می‌شود و در ساده‌بافی، چند رج قایقی (زنجیره) با خامه رنگی به کار می‌برند.
در برخی مناطق از «بند پود» برای ایجاد تراکم بیشتر نیز استفاده می‌کرده‌اند.
ویژگی بافت و ساختار
ویژگی‌های بافت
ایل افشار دارای گونه‌ای نژاد گوسفند – هم‌نام ایل افشار- است که دارای الیاف بلند و مرغوب برای فرش‌بافی بوده و تنها به رنگ تیره وجود دارد.
زنان ایل، الیاف پشم را دسته‌بندی کرده و در نمره مشخص به خامه دستریس تبدیل می‌کنند و در بافت فرش، جاجیم، گلیم، دستکش، جوراب و خورجین به کار می‌برند.
کیفیت بافت فرش‌های افشاری در میان فرش‌های عشایری و روستایی ایران، ممتاز و از تراکم بالایی برخوردار است. فرش‌های افشاری در اندازه‌های گوناگون شامل قالی، قالیچه، ذرع و نيم، ذرع و چارک، خرک، پشتی، کناره و پادری بافته می‌شوند.
فرش‌های افشاری در قدیم به صورت «تخت‌باف» و «نیم لول» تولید می‌شدند و در حال حاضر بیشتر لول‌باف هستند. گره همه این دست‌بافته ها، متقارن (ترکی) است و اغلب با دست زده می‌شود.
در گذشته که بیشتر بافته‌های افشارها تخت‌باف بوده‌اند، فرش‌های ۱۰۰ درصد پشمی تولید می‌شده است.
طرح، نقش و نقش‌مایه
تنوع نقشه‌های افشاری بسیار است اما از نقشه‌های متداول می‌توان انواع لچک و ترنج، افشان، شاه‌عباسی، ماهی درهم، افشان گل فرنگی (گل دسته ای)، قابی (گل میرزاعلی)، طرح‌های مستوفی، ظل السلطانی و بته‌ای را نام برد. یکی از ویژگی‌های طرح‌های افشاری، تکرار نقشمایه‌ها و ترکیب‌بندی نقوش با آهنگی منظم و خاص است.
بیشتر نقش‌های افشاری از روی رنگ‌ها (قطعه فرشی که نقشه فرش‌های دیگر بر پایه آن بافته می‌شود) بافته می‌شده و در برخی مناطق به صورت حفظی‌بافی و ذهنی هم بوده است.
در نقشه‌های افشاری از ترنج‌های ستاره‌ای، شمسه و شش ضلعی که منحصر به افشارهاست بیشتر استفاده می‌کنند.
حاشیه‌های نقشه معمولا نسبت به اندازه فرش باریکتر است و نقوش متنوعی مانند اژدها و مرغی (سیمرغ)، نقوش غالب حاشیه فرش این منطقه را تشکیل می‌دهند. حالت نقوش، شکسته (نیم گردان) و هندسی است.
رنگ و رنگرزی
در فرش‌های افشاری ۱۲ تا ۱۵ شید رنگی به کار می‌رود که برخی از آنها رنگ طبیعی پشم است.
در فرش‌های کهنه و قدیمی، رنگ‌ها جلای خوبی یافته‌اند که این جلا بر اثر سایش فلس‌های سطحی پشم با کیفیت است. پشم نژاد گوسفندان ایل افشار، تیره و به رنگ قهوه‌ای روشن تا تیره است و در رنگرزی امکان تهیه رنگ‌های روشن نیست.
رنگ قرمز از روناس، آبی از نیل و بقیه رنگ‌ها از گیاهان منطقه تهیه و در رنگرزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. تعداد رنگ‌های به کار رفته در هر فرش به ۸ رنگ و گاه تا ۱۲ رنگ هم می‌رسد.
از مناطق شاخص قالی‌بافی افشارها می‌توان به تکاب، شاهین دژ، اطراف بیجار، زنجان، یاسکند، بیدگینه، قلتوق، شهرک، خورجهان، گرماب، فریدون، اولی بیک، درجزین و برچلو (بزچلو) اشاره کرد.
