قالی اصفهان هندی
نوشتهٔ عبدالحسین قاسم‌نژاد.قالی‌های هندی در بازار امروز رونق بسیاری دارند. این رونق به چند دلیل است و یکی از مهم‌ترین آن‌ها طرح‌های تولیدات هندی است. تولیدکنندگان هندی با آگاهی قالی‌هایی را ارائه می‌دهند که هم وجهی از نوآوری در آن وجود دارد و هم وجهی از هنر کلاسیک در آن نهان است؛ از این رو سلیقه مخاطبان و یا مشتریان بسیاری بر آن‌ها معطوف است.
پیشینه قالی‌بافی هندوستان براساس مستندات موجود به چهار سده گذشته باز می‌گردد، آنجا که حکومت مغولان در هند پا گرفت. در میان قالی‌های برجای مانده این دوران، با نمونه‌های مواجه هستیم که به آن‌ها «اصفهان هندی» گفته می‌شود. این جستار به معرفی این گروه از قالی‌های هند می‌پردازد.
پیشینه قالی‌بافی هند
چنانچه در بالا بیان شد پیشینه قالی‌بافی هند به دوران حکومت مغولان وابسته است، از دیرینه‌ترین آثار برجای مانده می‌توان به قالی‌هایی اشاره کرد که در موزه متروپولیتن نگهداری می‌شود. چنانچه در فهرست موزه بیان شده این قطعات مربوط به سده ۱۶ میلادی به بعد هستند.
خاستگاه قالی‌بافی هند
گفته شده ظهیرالدین محمدبابر بنیانگذار حکومت مغولان در هند بوده. پس از او پسرش همایون میراثدار حکومت شد که از ابتدای به قدرت رسیدن با برادران خود دچار درگیری بود. مسیر حوادث به گونه‌ای شد که همایون‌شاه برای محفوظ ماندن به ایران و دربار شاه طهماسب صفوی روی آورد. او در مدت زمانی که در ایران و دربار ایران زندگی می‌کرد با هنر ایرانی به ویژه نگارگری آشنا شد. این هنر برای او بسیار خوشایند بود به گونه‌ای که در بازگشت به هندوستان و استقرار حکومتش (با کمک سپاهیان ایران) دو هنرمند نگارگر ایرانی را به دربار خود دعوت کرد. میرسید علی و عبدالصمد اصفهانی دو نگارگری بودند که در دربار همایون‌شاه فعالیت کردند. جایگاه این هنرمندان بگونه‌ای بوده که میرسید علی لقب نادرالملک همایون‌شاه می‌گیرد و تعلیم اکبر جانشین آینده همایون را به او می‌سپارند، همچنین او سرپرستی و اجرای کتابت حمزه‌نامه در ۱۴ مجلد به همراه نزدیک به ۱۴۰۰ نگاره را بر عهده می‌گیرد. عبدالصمد اصفهانی که آثاری چند از او برجا مانده نیز ملقب به شیرین قلم می‌شود.
چنانچه در تواریخ آمده همایون‌شاه بافنده قالی نیز از ایران استخدام کرده بود تا بتواند تولیداتی ویژه دربار خود داشته باشد. این گفتار نخستین مستنداتی از تولید قالی در هند به شمار می‌رود، اما قالی‌هایی از دوره همایون‌شاه به دست نیامده.
پس از همایون، فرزندش اکبر که تعلیم یافته میرسید علی بود به حکومت هند می‌رسد. در هنرپروری اکبرشاه بیان شده که او نیز به استخدام استادان قالی‌باف روی آورده و نگاره‌هایی برای بافت قالی خریداری کرده است، این تلاش‌ها آنچنان رونقی در حوزه قالی‌بافی هند به وجود آورد که انواع قالی در هند تولید و عرضه گشت؛ آنسان که نیازی اساسی به واردات قالی نداشتند.
وجه تسمیه قالی اصفهان هندی
جهانگیرشاه فرزند اکبرشاه هم‌دوره با حکومت شاه‌عباس کبیر در سال ۱۶۰۵ میلادی به حکومت رسید. چنانچه می‌دانیم در دوران حکومت شاه‌عباس بنابر شرایط مناسب ایجاد شده، بسیاری از فنون و هنر در بهترین شرایط شکوفایی و رونق بودند. قالی‌بافی نیز دارای چنین مختصاتی بوده. جهانگیرشاه با توجه به علایقش به آثار هنری ایران توجه ویژه‌ای به قالی‌ها با نقش گل‌های افشان داشت. از این رو در تولیدات هندی دوران جهانگیرشاه استفاده از این الگو فراوان شد؛ و چون شهر اصفهان پایتخت صفویان، یکی از بنیان‌های بافته‌های ایرانی بوده است، و آثار هندی دوره جهانگیرشاه به تقلید از آنان شکل یافته‌اند، این گروه از قالی‌های هندی در بین پژوهشگران بدین نام یاد می‌شود.
مشخصات فنی
با توجه به قالی‌های هندی موجود، می‌توان گفت این قالی‌ها با گره نامتقارن[۱] بافته شده‌اند، در بیشتر موارد تارها[۲] و پودها از جنس پنبه، و پرز‌ها پشمین هستند. در گاه بعدی و با افزایش توانایی فنی از ابریشم برای تار و پود استفاده شده است که بیشتر در بافته‌های سده ۱۷ میلادی دیده می‌شود.
رنگ قرمز[۳] رنگ بنیادی قالی اصفهان هندی است. نقش‌مایه اصلی گل و گیاهان چه به صورت انتزاعی و چه به صورت طبیعی هستند. در تطور بعدی نقش انسان و حیوانات نیز در این بافته‌ها دیده می‌شود.
پانویس
منابع
- دانشنامه بریتانیکا. ذیل واژه Indo-isfahan.
- مجابی، سید علی. فنایی، زهرا. ۱۳۸۸. پیش‌درآمدی بر تاریخ فرش جهان. انشارات دانشگاه آزاد نجف‌آباد.