تاریخ فرش ایران/سال‌های اولیه انقلاب اسلامی

نوشتهٔ پی. آر. فورد، ویراستی از این مقاله پیشتر با این شناسه نشر یافته‌ است: یارشاطر، احسان. ۱۳۸۴. ت‍اری‍خ‌ و ه‍ن‍ر ف‍رش‌ب‍اف‍ی‌ در ای‍ران‌ (ب‍ر اس‍اس‌ دای‍ره‌ال‍م‍ع‍ارف‌ ای‍ران‍ی‍ک‍ا). تهران: ن‍ی‍ل‍وف‍ر.

در دوره بلافاصله پس از فرار شاه از کشور در سال ۱۳۵۸ه.ش (۱۹۷۹م)، قیمت فرش ایران در بازارهای غربی به رقم بسیار بالایی رسید. این قیمت‌ها در اثر تلاقی سه عامل مهم تعیین شده بود: روند فزاینده در جهت قیمت‌های بالاتر، در اثر پیشی گرفتن تقاضا نسبت به عرضه که از دهه ۱۳۴۰ه.ش (دهه ۱۹۶۰م) ملموس بود؛ اوضاع و احوال خاص دوران دو سال آخر رژیم پهلوی و سیاست نرخ مبادله‌ای ارز که رژیم جدید در پیش گرفته بود. در دوران بلافاصله پس از جنگ جهانی دوم، شکوفایی در تولید فرش ایران پیش آمد، بخصوص «معجزه اقتصادی» آلمان بعد از سال ۱۳۳۲ه.ش (۱۹۵۳م) آن را تقویت نمود؛ بدین سبب فرش‌بافی در مقیاس تجاری در تمام گوشه و کنار مملکت گسترش یافت.

فصل سیزدهم: سال‌های اولیه انقلاب اسلامی

در دوره بلافاصله پس از فرار شاه از کشور در سال ۱۳۵۸ه.ش (۱۹۷۹م)، قیمت فرش ایران در بازارهای غربی به رقم بسیار بالایی رسید. این قیمت‌ها در اثر تلاقی سه عامل مهم تعیین شده بود: روند فزاینده در جهت قیمت‌های بالاتر، در اثر پیشی گرفتن تقاضا نسبت به عرضه که از دهه ۱۳۴۰ه.ش (دهه ۱۹۶۰م) ملموس بود؛ اوضاع و احوال خاص دوران دو سال آخر رژیم پهلوی و سیاست نرخ مبادله‌ای ارز که رژیم جدید در پیش گرفته بود. در دوران بلافاصله پس از جنگ جهانی دوم، شکوفایی در تولید فرش ایران پیش آمد، بخصوص «معجزه اقتصادی» آلمان بعد از سال ۱۳۳۲ه.ش (۱۹۵۳م) آن را تقویت نمود؛ بدین سبب فرش‌بافی در مقیاس تجاری در تمام گوشه و کنار مملکت گسترش یافت. اما در اواسط دهه ۱۳۴۰ه.ش (دهه ۱۹۶۰م)، برنامه شاه در جهت صنعتی کردن کشور، تأثیر زیادی بر تولید فرش شهری و روستایی گذاشت. چون چوپان مناطق کوهپایه‌های خراسان روستای خود را رها نمود تا در کارخانه صنعتی مشهد به کار بپردازد، در نتیجه آن، صف‌های طویلی در مقابل مغازه‌های قصابی به وجود آمد. اما توسعه شهری و شهرنشینی به مفهوم نه تنها کمبود گوشت بود، بلکه روی پشم و غیره هم اثر گذاشت. زن چوپان نیز، نگاه کردن به تلویزیون را دلپسندتر از بافتن فرش یافت، به همین جهت عرضه فرش در مقابل تقاضا کافی نبود و نیاز به آن را تأمین نمی‌نمود. قیمت‌ها بسیار بیشتر از آنچه مورد قبول واردکنندگان غربی بود، افزایش یافت و در نتیجه، فرش با طرح‌های ایرانی در حجم زیاد توسط هندوستان و پاکستان و بعداً توسط چین تولید گردید. در اواخر دهه ۱۳۵۰ه.ش (دهه ۱۹۷۰م)، قیمت فرش در خود ایران بالا رفت، زیرا که حجم انبوهی از این کالا خریداری و به خارج از کشور بخصوص به شهرهای هامبورگ و زوریخ ارسال گردید، در این کار به ویژه یهودیان ثروتمند فرش‌فروش ایرانی که با شروع انقلاب ۱۳۵۷ه.ش (۷۹-۱۹۷۸م)، امنیت سرمایه خود را در خطر می‌دیدند، فعال بودند. در نهایت این‌که در زمان شاه که ریال با وابسته بودن به دلار ثابت نگهداری می‌شد و یکی از ارزهای بسیار قوی دنیا بشمار می‌رفت که با صادرات عظیم نفت تقویت می‌شد، دچار نوسانات شدید شد. پس از انقلاب، دولت نرخ مبادله با دلار را در سطح بسیار بالایی حفظ نمود، اما واقعیت‌های سیاسی و اقتصادی در ایران این تلاش را با بی‌اعتنایی می‌نگریست و بازار سیاه ارز ایجاد شد که در آن ارزش بازار جهانی ارز به روشنی منعکس بود و چون فرش تنها به نرخ مبادله‌ای رسمی می‌توانست صادر شود و سطح قیمت‌ها در سال ۶۲-۱۳۶۰ه.ش (۸۳-۱۹۸۱م) به حدی رسید که در تجارت جهانی فرش، از پذیرش آن خودداری شد و واردکنندگان غربی شروع به خرید از دیگر کشورها نمودند. صادرات فرش از ایران طی این دوره در بسیاری از موقعیت‌ها، عمدتاً به عنوان کانالی تلقی می‌شد برای ایرانیان ثروتمند مشتاق انتقال سرمایه به خارج از کشور و این کار را به هر نرخ برابری انجام می‌دادند.
دولت به زودی متوجه قضیه شد و برای جلوگیری از هرز صادرات، نیاز به اقدام اساسی بود. به کمیسیونی از اداره گمرک ایران دستور داده شد تا از هامبورگ، لندن، زوریخ و دیگر مراکز تجاری بین‌المللی دیدار نمایند تا طرحی برای احیاء مجدد صادرات فرش تهیه گردد. در نهایت اعضای کمیسیون متوجه شدند که محصولاتشان حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد بیشتر از حد معمول قیمت‌گذاری شده است. برای نمونه، در اوایل دهه ۱۳۵۰ه.ش (دهه ۱۹۷۰م)، زمانی که فرش بیجار متر مربعی ۵۰۰ مارک در بندر آزاد هامبورگ قیمت داشت و به نظر می‌رسید سرمایه‌گذاری جالبی است؛ وقتی قیمت به متر مربعی بالای ۱۰۰۰ مارک رسید، آنهایی که ۵۰۰ مارک خریده بودند، خرسند شدند. در سال ۱۳۵۸ه.ش (۱۹۷۹م) قیمت به ۲۰۰۰ مارک افزایش یافت که بیشتر فروشندگان آن را بیش از حد گران دیدند و وقتی اندکی بعد هر متر مربع ۳۰۰۰ مارک اعلام شد، مشخص بود که انفجاری روی داده است.
در این مورد ساده‌ترین راه حل، حذف رابطه مبادله ریال با دلار به نرخ رسمی بود اما چنین حرکتی احتمالاً به تحلیل ناخواسته سرمایه منجر می‌گردید. بنابراین ترتیبی داده شد که به صادرکنندگان فرش اجازه می‌داد تا بخشی از قیمت خرید کالای خود را در بازار سیاه ارز به دست آورند؛ بدین طریق تنها سهمی از ارزش می‌بایستی به ارزهای خارجی به نرخ رسمی مبادله و پرداخت می‌شد. مزیت این طرح آن بود که سهم اشاره شده می‌توانست به اراده، نسبت به تخفیف مورد نظر به نرخ رسمی، قابل افزایش یا کاهش نوسان داشته باشد. در واقع جزئيات مقررات، پیوسته در حال تغییر بود تا فروشندگان هرچه بیشتر تشویق شوند، زیرا ایران نیاز داشت که ارزهای صادراتی افزایش یابد. عیبی که این شیوه داشت، پیچیدگی و وقت‌گیری آن بود؛ از طرفی صورت حساب‌های تنظیمی در ایران از نظر بی‌اعتمادی، شهره خاص و عام است و تنها راهی که گمرک تهران می‌توانست به ارزش واقعی کالاهای صادراتی دست یابد، این بود که کارشناسان رسمی از آن خود داشته باشد و هر فرشی را قبل از ارسال، ارزیابی نماید. علی‌رغم موانعی که این روش به وجود می‌آورد، نتایج مطلوب به دست آمد. از آغاز این کار در سال ۱۳۶۴ه.ش (۱۹۸۵م)، قیمت متوسط فرش به دلار یا مارک پایین آمد (گرچه قیمت به ریال بالا رفت) و دوباره صادرات افزایش یافت. تأثیر این روش بر قیمت‌های محلی را می‌توان از مقایسه قیمت فرش نهاوند مشاهده نمود. روستاهای ناحیه بین نهاوند و اشوند در جنوب همدان، فرش‌های بزرگ پارچه با زمینه آبی تولید می‌نمودند که فرشی یک پوده و حدود ۱۲ متر مربع اندازه آن بود و از نظر سبک بافت، بیشتر به محصولات همسایه آنها، کردستان شباهت داشت. این ناحیه سال‌های سال، پیوسته کیفیت پشم، بافت و مواد رنگرزی را حفظ نموده بود و بنابراین معیار قابل اعتمادتری برای مقایسه قیمت بشمار می‌رفت تا نواحی دیگری که کیفیت به نحو چشمگیری متغیر بود.
جدول شماره ۴ نشان‌دهنده تغییرات قیمت برای این نوع فرش در همدان در بیش از پانزده سال یعنی از سال ۱۳۵۲ه.ش (۱۹۷۳م) تا ۱۳۶۷ه.ش (۱۹۸۸م)، می‌باشد. از سال ۱۳۵۸ه.ش (۱۹۷۹م)، تا پایان سال ۱۳۶۶ه.ش (۱۹۸۷م)، قیمت ریالی فرش، پنج برابر افزایش یافته، در حالی که قیمت به دلار کم و بیش ثابت مانده است.
افزایش شدید قیمت‌ها در سال ۱۳۶۷ه.ش (۱۹۸۸م)، مجدداً منجر به فسخ سفارش‌ها توسط واردکنندگان خارجی گردید. از طرف دیگر در سیستم جدید، از جمله اختیارات دولت تغيير قیمت‌ها و نرخ ارز بود و این کار باعث می‌شد آشفتگی‌هایی به وجود آید. برای نمونه، نظام ارزیابی اعمال شده در مقطع پایانی سال ۱۳۶۰ه.ش (۱۹۸۰م)، در عمل کالاهای گران‌قیمت را تشویق و کالاهای ارزان‌قیمت را جریمه می‌نمود. این یکسونگری در بازار داخلی نمایان بود. از نظر دلار یک فرش نیمه‌عتيقه ظریف کاشان تقریبا دو برابر یک نمونه خوب هریس (مرکزی برای بافت و فروش فرش در آذربایجان) قیمت داشت، اما از نظر ریالی، اولی چهار برابر دومی قیمت می‌خورد و اگر کنترل ارزی برداشته می‌شد، تغییرات عمده‌ای در قیمت‌ها پیش می‌آمد.
طرح و نقش‌های فرش‌های تولیدی جدید با فرش‌هایی که قبل از انقلاب بافته می‌شد، تفاوت چندانی نیافته بود. در واقع معدودی خلاقیت‌های جدید و چشمگیر به وجود آمده بود، مانند بافته‌های گلیم پودپیچ ظریفی که در سیرجان بافته می‌شد و فرش‌های سبک هریس مد روز که در تبریز تولید می‌گردید. اما در جاهای دیگر روند در جهت ترکیب هرچه بیشتر رنگ‌های تند بود و با مواد رنگرزی با کیفیت نازل همیشگی رنگ می‌شد که با کمبودهای اقتصاد زمان جنگ در دهه ۱۳۶۰ه.ش (دهه ۱۹۸۰م)، تشدید شده بود. سابقاً در بیشتر مناطق شمال غربی، بهترین پشم‌ها و اصیل‌ترین رنگ‌ها به کار برده می‌شد، حال جای خود را به نخ پشمی وارداتی با ظاهری چشم‌نواز ولی اسفنج‌گون داده بود و رنگ‌های مصرفی ارزان‌قیمت و پست بود؛ برای نمونه به جای رنگ سرمه‌ای، عمدتاً رنگ سیاه جایگزین شده بود که وقتی از تولید بیرون می‌آمد، شکننده و زبر بود و به زودی رنگ می‌باخت و به خاکستری رگه‌دار تبدیل می‌شد.
مثبت‌ترین جنبه بازار از نظر تجارت، تأثير نظام ارزیابی جدید صادرات بر روی عرضه بافته‌های تخت (گلیم و غیره) بود. در آغاز سال ۱۳۶۴ه.ش (۱۹۸۵م)، این‌گونه بافته‌ها، به منظور کسب درآمدهای ارزی به طور استثنایی به قیمت پایین ارزیابی می‌شد که اجازه می‌داد قیمت‌های ریالی آنها به سطح غیرمنتظره‌ای صعود نماید و این در حالی بود که قیمت آنها در برابر ارزهای خارجی، پایین‌تر از ده سال پیش نگهداری می‌شد. در نتیجه عرضه فراوانی از این‌گونه قطعات استثنایی در بازار صورت گرفت. ایلات و عشایر که برای این‌گونه گنجینه‌های خود که در سال ۱۳۵۵ (۱۹۷۵م)، چند هزار ریال بیشتر پرداخت نمی‌شد، بنابراین آنها را در گوشه‌ای انداخته بودند، حال با قیمت‌های هفت رقمی که در دهه بعد به این‌گونه بافته‌ها پرداخت می‌شد، مغرورترین آنها را وسوسه می‌کرد تا با حاصل دستگاه‌های بافندگی خود وداع گویند و بدین ترتیب فرش‌های بدون پرز به مقدار زیاد، در انواع و محل‌های بافت گوناگون که حتی معامله‌گران اهل فن را بدون تردید به سوءظن و اشتباه می‌انداخت، به معرض فروش گذاشته شد. علی‌رغم آینده تاریکی که در دوران جنگ ایران و عراق برای اقتصاد ایران پیش‌بینی می‌شد، مهارت‌های فنی و فرهنگی برای تولید منسوجات زیبا همچنان با قدرت در کشور پابرجا بود. تنها این می‌ماند که منتظر باشیم و ببینیم که آیا آینده می‌تواند شرایط مطلوب را خلق نماید که تحت آن شرایط، این‌گونه مهارت‌ها بتوانند خلاقیت‌های جدیدی را به وجود آورند.

منابع

یارشاطر، احسان. ۱۳۸۴. ت‍اری‍خ‌ و ه‍ن‍ر ف‍رش‌ب‍اف‍ی‌ در ای‍ران‌ (ب‍ر اس‍اس‌ دای‍ره‌ال‍م‍ع‍ارف‌ ای‍ران‍ی‍ک‍ا). تهران: ن‍ی‍ل‍وف‍ر.