انواع زیرانداز
نوشتهٔ عبدالحسین قاسم‌نژاد.زیراندازهای نسجی کلاسیک و یا کهن به چهار شیوه ایجاد می‌شوند:
نمد: آن دسته که بافته نمی‌شوند و به وسیله مالش و کوبش، الیاف در هم فرو می‌روند.
گلیم: تخت‌بافته‌ها آن دسته که پُرز ندارند و با گذراندن پود و تار در بین هم بافته می‌شوند.
بافتنی: حلقه‌باف‌ها آن دسته که پُرز ندارند و تنها با یک رشته نخ با تنیدن حلقه‌ها بافته می‌شود.
قالی: پُرزبافته‌ها آن دسته که هم تار و پود دارند و هم پُرز.
نمد
امروزه بهره‌گیری از نمد در جوامع مدرن کنار گذاشته شده است و در بین ساکنین مناطق روستایی و عشایری نیز کمتر استفاده می‌شود. اما اصول ابتدایی شکل دهنده آن در نساجی نوین مورد توجه است و در تولید برخی از فیلترها و پوشاننده‌ها استفاده می‌شود. نمد از الیاف پشمین تهیه می‌شود؛ در ساختار پشم فلس و یا کوتیکل وجود دارد، از این رو بر اثر کوبش و مالش، الیاف در هم فرو رفته و سطحی یکپارچه را تشکیل می‌دهند. فلس‌های موجودِ سطح الیاف در مجاورت گرما (آب گرم) پیوستگی بیشتر و موزون می‌یابند.
گلیم
گلیم‌ها بر دو گونه کلی تولید می‌شوند: تخت‌باف و پیچ‌باف. هر کدام از این دو گروه خود دارای زیر گروه هستند اما چه تخت‌باف‌ها و چه پیچ‌باف‌ها هر کدام ساختار بافت یکسانی دارند. تخت‌باف‌ها ازگذراندن یک در میان پود در بالا و پایین چله‌ها (تار) شکل می‌گیرند. در مقابل پیچ‌باف‌ها از پیچیدن پود به دور چله‌ها بافته می‌شوند.
بافتنی
حلقه‌باف‌ها بنابر ابزار بافت‌شان به دو گروه تقسم می‌شوند. آن دسته که با یک میله بافته می‌شوند و نوک آن میله به شکل قلاب است. این ابزار امکان بافت در اندازه‌های گسترده را ممکن می‌سازد. گروه دوم با دو میله بافته می‌شوند که به دلیل بلندای میله‌ها اندازه بافته محدود است.
قالی
پرزبافته‌ها با دو بخش شکل می‌گیرند. بخش نخست تار و پود، و بخش دوم پرز گره خورده و یا حلقه شده در بین تار و پود. ایجاد گره و گره زدن خود چند روش دارد؛ گره متقارن یا دوسویه (ترکی)، گره نامتقارن یا تکسو (فارسی). این دو گره بر روی دو چله (چله رو – چله زیر) اجرا می‌شوند. گاهی این دو گره بر روی چهار چله زده می‌شوند که موجب کاهش کیفیت قالی می‌شود. (گره جفتی) گاه گره بر روی یک چله و به صورت پیچیدن اجرا می‌شود (گره اسپانیایی)، گاه بر روی یک چله به صورت حلقه قرار می‌گیرد (گره U) و گاه بر روی دو چله زیر و رو حلقه می‌شود (گره آویز یا W شکل).
نگارخانه
تکه‌ای از یک نمد، قومس دامغان، نیمه نخست سده یکم پ م.
تکه‌ای از یک بافته (تخت‌باف)، شهر سوخته، هزاره سوم پ م.
تکه‌ای از یک بافته (پیچ‌باف)، شهر سوخته، هزاره سوم پ م.
تکه‌ای از یک زیرانداز پرزدار پشمین، قومس دامغان، ساسانی سده ششم م.
منابع
- قاسم‌نژاد، عبدالحسین. ۱۴۰۰-۱۴۰۱. پژوهش میدانی.
- قاسم‌نژاد، عبدالحسین. ۱۳۹۱. پژوهشی باستان‌شناسانه در زیراندازبافی ایران. تهران: انتشارات برگ نو (یساولی).