نمادشناسی نقش‌مایه انار در فرش دست‌باف ایرانی
نوشتهٔ عبدالحسین قاسم‌نژاد.در آخرین شب پاییز، ایرانیان جشنی را برپا می‌کنند که بنیان این جشن تغییر تناسب شب و روز است. آخرین شب پاییز تنها یک دقیقه زمان بیشتری نسبت به شب پیشین دارد و از این هنگام به بعد؛ نسبت شب به روز بیشتر است و در ادامه سال این تناسب به سوی روشنایی و روز است. همانند جشن‌های آیینی دیگر، خوراکی‌های ویژه‌ای برای جشن یلدا استفاده می‌شود که بنا بر سنت مناطق می‌تواند کمی تغییر داشته باشد. انار، هندوانه و خرمالو، میوه‌هایی هستند که در این جشن، ایرانیان استفاده می‌کنند. استاد ابوالقاسم انجوی شیرازی در کتاب جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان خوردن انار در شب چله را دور کننده تب و آزار گرمای تابستان، دور ساختن آدمی‌زادگان از گزند جانوران و حشرات در تابستان و دور کردن ناخوشی‌ها و بیماری‌ها از تن در یکسال پنداشته‌اند.[۱]
دلیل نمادین استفاده از میوه‌ها
یکی از دلایلی که این سه میوه استفاده می‌شوند رنگ قرمز آنها است. در سنت کهن ایرانی، قرمز نشانی از آتش یا نور را دارد. اما آنچه در این جستار مورد توجه است وجوه نمادشناسی انار بوده که در هنرهای سنتی ایران نقش آن بسیار استفاده می‌شود به ویژه در فرش دست‌باف. زیرا مخاطبان فرش دست‌باف بی‌دانستن نمادشناسی نقش‌مایه‌ها در خاستگاه آنها ممکن است دچار واپس‌زدگی و از دایره پسنده آنها خارج باشد.
توضیح شناختی
انار میوه بومی ایران است که گستره جغرافیایی کشت آن به تقریب در تمام ایران وجود دارد. هر منطقه بنا بر کیفیت آب‌وهوایی انار ویژه خود را دارد، با طعم و شکل ویژه. دو دیگر آنکه در برخی از مناطق ایران این گیاه به صورت خودرو وجود دارد. پوست میوه انار یکی از رنگزاهای طبیعی در رنگرزی الیاف فرش دست‌باف و دیگر بافته‌های سنتی ایران به شمار می‌رود. نخست به دلیل کیفیت رنگزایی آن که بدون هیچ مواد دیگری تنها با جوشاندن بر روی الیاف می‌نشیند و دوم به دلیل در دسترس بودن آن.
نمادشناسی
معنای برجسته قالب در انار بیش از آنکه مربوط به رنگ آن باشد برگرفته از شکل و ساختار درونی آن است تطبیق انار با کثرت و پراکندگی درون وحدت ظاهری است.[۲] در فرهنگ اسلامی انار میوه بهشتی دانسته می‌شود[۳] و در فرهنگ زرتشتی نیز جز میوه‌های سپندینه است.[۴] انار با دارا بودن دانه‌های فراوان، نشانه باروری و برکت بی‌آفت است[۵] چراکه شکل آن در پندار مردمان یادآور سنه است. عضوی که پرورش نوزاد از آن موجب می‌شود، بدانگونه که در شاهنامه با ساختار حماسی نیز به آن اشاره می‌کند:
رُخانش چو گلنار و لب ناردان
ز سیمین بَرش رسته دو ناروان[۶]
از این رو در فرهنگ برخی از جامعه‌های سنتی ایران رسم است که به هنگام بردن عروس به خانه شوهر، داماد اناری یا سیبی و یا هر دو را پیش پای عروس می‌اندازد. چراکه پرتاب انار سرخ را نشانه‌ای از آرزوی تندرستی، شادابی و سرخ‌ساری برای عروس پنداشته‌اند.[۷] دو دیگر آنکه افکندن انار به سوی عروس را نشانه و نمادی از باروری و آوردن فرزندان فراوان به ویژه پسر می‌دانند.[۸] گاه براساس یک سنت کهن که در میان برخی اقوام رایج است، عروس؛ اناری بر زمین می‌اندازد تا بترکد و دانه‌هایش روی زمین پخش شود. تعداد دانه‌های پخش شده نمایانگر شمار فرزندانی است که او به دنیا خواهدآورد.[۹]
نگارخانه
تابلو فرش، بافت تبریز، ۱۰۲ در ۷۲ سانتی‌متر، رجشمار ۵۵، تار ابریشم، پود پنبه.
پانویس
- ↑ پاشایی فخری، کامران و پروانه عادل‌زاده، بررسی انار در اساطیر و بازتاب آن در ادب فارسی، فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، بهار ۱۳۹۴، شماره ۷۲، صفحه ۳۶۱
- ↑ سرلو، خوآن ادوارد، فرهنگ نمادها، مترجم مهرانگیز اوحدی، ذیل واژه انار، تهران: انتشارات دستان، ۱۳۸۸
- ↑ کوپر، جی. سی.، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، ذیل واژه انار، تهران: فرهنگ نشر نو، ۱۳۸۶
- ↑ پرخیده، بوذرجمهر، صد دانه یاقوت نماد زایندگی و باروری، امرداد، سال یازدهم، ۱۷ مهرماه ۱۳۸۹، صفحه ۳
- ↑ پرهام، سیروس، همگام با زمانه، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۹۸، صفحه ۳۴۷
- ↑ شاهنامه فردوسی، تحت نظر برتلس، مسکو، اداره انتشارات دانش شعبه ادبیات خاور، جلد ۱، صفحه ۱۵۷، بیت ۳۱۶
- ↑ گونه سرخ را نشان از تندرستی و شادابی می‌دانند.
- ↑ پرخیده، بوذرجمهر، صد دانه یاقوت نماد زایندگی و باروری، امرداد، سال یازدهم، ۱۷ مهرماه ۱۳۸۹، صفحه ۳
- ↑ پاشایی فخری، کامران و پروانه عادل‌زاده، بررسی انار در اساطیر و بازتاب آن در ادب فارسی، فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، بهار ۱۳۹۴، شماره ۷۲، صفحه ۳۶۳
منابع
- پاشایی، فخری. عادل‌زاده، کامران و پروانه. بهار ۱۳۹۴. بررسی انار در اساطیر و بازتاب آن در ادب فارسی. فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). شماره ۷۲. صفحات ۳۷۴-۳۶۱.
- پرهام، سیروس. ۱۳۹۸. همگام با زمانه. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- پرخیده، بوذرجمهر. ۱۷ مهرماه ۱۳۸۹. صد دانه یاقوت نماد زایندگی و باروری. امرداد. سال یازدهم. صفحه ۳.
- سرلو، خوآن ادوارد. ۱۳۸۸. فرهنگ نمادها. مترجم مهرانگیز اوحدی. تهران: انتشارات دستان.
- فردوسی، ابوالقاسم. تحت نظر برتلس. مسکو: اداره انتشارات دانش شعبه ادبیات خاور.
- کوپر، جی. سی. ۱۳۸۶. فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمه ملیحه کرباسیان. تهران: فرهنگ نشر نو.