قالی ساروق/معرفی فرش مناطق ایران
نوشتهٔ بهرخ تفرج نوروز و بازنگری مجید نیکویی. ویراستی از این مقاله پیشتر با این شناسه نشر یافته است: بهرخ تفرج نوروز. «قالی ساروق». معرفی فرش مناطق ایران. تهران: مرکز ملی فرش ایران.تاریخ تولید قالی‌های ساروق نسبتا متاخر است (حدود نیمه دوم قرن نوزدهم) قالی‌های قدیمی آن به دلیل نقش ملیح و ظریف، رنگ‌های ملایم و زنده و بافت بسیار دقیق و محکم مورد توجه بوده است.
پیشینه قالی‌بافی
فرشهای این منطقه غالبا در سبک‌های شاخه شکسته و یا منحنی معمولا با طرح‌های لچک و ترنج و دسته گل بافته می‌شوند.
در پایان جنگ جهانی اول یک شرکت آمریکایی تجارت فرش، از میان نقشه‌های متداول در ساروق و اراک، تعدادی طرح مطابق سلیقه آمریکاییان ابداع کرد که بعدها این نقش‌ها به ساروق آمریکایی شهرت یافت.
فرش‌هایی دو پوده و پرزبلند در اندازه‌های مختلف در زمینه‌ای قرمز با حاشیه سورمه‌ای و یا بژ روشن با حاشیه سورمه‌ای به تعداد زیادی بافته و به آمریکا صادر شد. این طرح‌ها فاقد لچک‌های چهارگانه بوده و ترنج میانی نیز اکثرا بر خلاف ترنج‌های سنتی فرشهای ایران، فاقد خطوط حد فاصل ترنج و متن است. در متن این فرش‌ها دسته‌های گل و برگ‌های پیچیده بزرگی که اطراف آن‌ها با گل‌های کوچک پوشیده شده به صورت مجرد و جدا از هم دیده می‌شود.
یکی از بهترین فرشهای جدید ساروق، به نام مشایخی (نوعی طرح ماهی) شهرت یافته که لچک و ترنج آن بسیار شبیه فرشهای بیجار است.
طرح مشایخی فراورده‌ای است که تولید کننده آن قصد زنده کردن طرح‌های سنتی ساروق را داشته و نیمی از فرش را با نقوش هندسی و نیمی دیگر را با گل و بوته هراتی بافته است. تنها با حفظ صحیح نقوش ماهی درهم که تهیه آن در عمل به آسانی طرح‌های کاملا گردان نخواهد بود، بافنده یک استاندارد را در طرح خود به وجود آورده که در جای خود قابل تحسین است.
ویژگی بافت و ساختار
ویژگی‌های بافت
گره مورد استفاده در قالی‌های این منطقه فارسی (نامتقارن) است. پود ساروق‌های قدیمی نازک و در اکثر موارد آبی یا صورتی است؛ در پاره‌ای از ساروق‌های قدیمی، پود سومی را بعد از هر ده رج گره به کار می‌برند. دارها، هم به صورت افقی و هم عمودی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
قالی‌های ساروق اکثرا در اندازه قالیچه (۲۱۰×۱۳۰) و ذرع و نيم (۱۵۶×۱۰۴) تولید می‌شوند اما در بازار قالی‌های بزرگتری نیز به نام ساروق عرضه می‌شود.
رنگ و رنگرزی
یکی از مشخصات قالی‌های ساروق رنگ‌های آن است؛ رنگ‌هایی که بیشتر در مایه‌های مسی، دوغی، بلوطی، قرمز، بژ، آبی به زمینه فرش منعکس می‌شوند.
رنگ‌های چیره عبارتند از آبی یا آبی روشن برای لچک‌ها، و برای ترنج، قاب‌ها و یا گل‌ها، رنگ صورتی کهنه و قرمز کاربرد دارد. در رنگ‌آمیزی گل‌ها از سبز کبود و برای زمینه قالی از رنگ سفید عاجی، قهوه‌ای بسیار روشن و آبی استفاده می‌شود.
در ساروق‌های قدیم، تنها از رنگ‌های طبیعی با مایه‌های رنگی ملایم و لطیف استفاده می‌شده است. جلوه‌ای از رنگ قرمز روناسی که به نام قرمز دوغی معروف است، از ترکیب ماده رنگ‌دار گیاه روناس و دوغ که حاوی اسید لاکتیک است به وجود می‌آید که خاص فرشهای اراک و قم است.
رنگ قرمز مسی ملایمی که به مرور زمان پخته و براق شده نیز به فرش حالت مخملی مانندی می‌دهد؛ به ویژه به آن‌هایی که با پشم‌های مرغوب و لطیف بافته شده‌اند.
بافندگان ساروق معمولا حاشیه فرشهای خود را به نقوش سماوری، خرچنگی و یا نقوش کلاسیک شاه‌عباسی تزیین می‌کنند.
طرح، نقش و نقش‌مایه
ترکیب نقش قالی‌های کوچک ساروق شامل چهار عدد لچک است که زمینه آن معمولا آبی ملایم یا قرمز است و در روی آن یک برگ زینتی نخل و یا گل و بوته‌ای از نیلوفر آبی گسترده است.
در ساروق‌های بزرگتر غالبا ترنج وجود ندارد و رنگ زمینه که معمولا قرمز صورتی است، از گل‌هایی به صورت دسته گلی و یا از گل دانه‌هایی به شکل چلیپا پر شده است.
در سال‌های اخیر هندسی‌شدگی طرح‌ها شدیدتر و خشک‌تر شده است. پس از جنگ جهانی اول بازگشتی دوباره به سنت‌ها صورت گرفت و پس از آن نوع جدیدی از ساروقی رواج پیدا کرد که «مهد شیران» نامیده شد. از ویژگی‌های این نوع فرش، حاشیه عریض، پرز بلند و به خصوص نقش فشرده‌ای از گل‌های به هم فشرده بوته‌ای و دسته گل‌هایی روی زمینه صورتی و به ندرت قرمز یا سفید بود.
