قالی بلوچ/معرفی فرش مناطق ایران
نوشتهٔ جواد آویشی و بازنگری دکتر نازیلا دریایی. ویراستی از این مقاله پیشتر با این شناسه نشر یافته است: جواد آویشی. «قالی بلوچستان». معرفی فرش مناطق ایران. تهران: مرکز ملی فرش ایران.واقعیت و ارزش فرش سیستان و بلوچستان را باید در تاریخ و سرگذشت آن جست‌وجو کرد.
وقتی به عظمت مفهومی فرش‌ها بنگریم، در می‌یابیم که آن‌ها به غیر از جنبه کاربردی، به چشم‌های ما زیبایی و به وجود ما آرامش هدیه می‌کنند.
فرش‌ها شاهد زندگی، رشد و مرگ ما و شاهد و رازدار رازهایمان هستند.
فرش یعنی زندگی.
استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران قرار داشته و تقریبا ۱۱۰۰ کیلومتر مرز خاکی با کشورهای افغانستان و پاکستان و ۳۰۰ کیلومتر مرز آبی با دریای عمان دارد.
در این ناحیه اقوام سیستان و بلوچ از زمان‌های بسیار دور با هم زندگی کرده و در زمینه فرش نیز آثار بسیار زیبایی تولید کرده‌اند.
استان با مرکزیت شهرستان زاهدان از لحاظ جغرافیایی به دو قسمت تقسیم شده به صورتی که سیستان در شمال و بلوچستان در جنوب آن قرار دارد.
شهرستان زاهدان در جنوب شرقی ایران از شمال به خراسان جنوبی و از شمال شرق به شهرستان زابل از غرب به استان کرمان و از جنوب به شهرستان‌های خاش و ایرانشهر و از قسمت شرق به کشورهای افغانستان و پاکستان محدود می‌شود.
در زاهدان و اطراف آن جاذبه‌های طبیعی مانند چشمه‌های آب معدنی، غار لاديز و آبشارهای روستای تمین و کوه‌های اطراف زاهدان و آثار تاریخی مانند بازارچه سرپوش و ساختمان پست قدیم و... وجود دارد.
بلوچستان
بلوچستان در جنوب استان واقع شده که شامل شهرستان‌های خاش، ایرانشهر، چابهار، کنارک، سرباز، سیب و سوران، زابلی و دلگان است. روستاهای فراوانی در توابع شهرستان‌ها وجود دارد.
بلوچستان با کوه‌های استوار، مردمان سخت کوش و تلاشگر، بيشترين مرز خاکی را با پاکستان دارد. هنرهای دستی آن شامل سوزن‌دوزی، سکه‌دوزی، گلیم‌بافی، زیورآلات سنتی، لباس‌های محلی، سفال‌های معروف کلپورگان و حصیربافی، آینه‌کاری و قالی‌بافی است. از این میان سوزن‌دوزی و سکه‌دوزی شهرت بسیاری دارد.
به طور خلاصه جاذبه‌ها و آثار و مناطق تاریخی بلوچستان شامل: چشمه‌های آب گرم، رودخانه‌ها و نخلستان‌ها در ایرانشهر، سنگ نگاره‌های شیر پلنگان، سفال کلپورگان شهرستان سراوان، در چابهار سواحل صخره‌ای و ماسه‌ای و قلعه پرتغالی‌ها، روستای تیس و مسجد آن، جنگل‌ها و کوه‌ها، لنچ‌سازی و تپه گل افشان در کنارک، کوه تفتان و گل فشان پیر گل و چشمه‌های معدنی و قلعه ایرندگان در خاش، قلعه سرباز و تمساح پوزه کوتاه در شهرستان سرباز و ... می‌باشد.
قالی و گلیم بلوچستان
قالی‌بافی در بلوچستان نیز مشابه قالی‌بافی سیستان است با ذکر این نکته که تعدادی از طرح‌ها شباهت‌هایی با قالی ترکمن دارد. باید در نظر داشت که قوم بلوچ در طول تاریخ اقوام مهاجری بوده‌اند و در حال حاضر بعضی از آن‌ها در سیستان، خراسان (به خصوص تربت حیدریه در استان خراسان رضوی) و استان کرمان استقرار دارند و به قالی‌بافی و گلیم‌بافی (گلیم به گویش بلوچی كونت تلفظ می شود) مشغول هستند. هنرمند قالی‌باف بلوچ در کنار کارهای خانه و کشاورزی و دامداری، آمال و آرزوهای خود، آثار باقیمانده و محیط پیرامون را بر طرح پیاده کرده با سعی، دقت و دستان هنرمندش به قالی انتقال داده و به درون خانه‌ها هدیه می‌آورد.
ویژگی‌های بافت
در گذشته دارها چوبی و از نوع افقی بوده که هم اکنون نیز در بعضی از نقاط به ندرت یافت می‌شود. ابزار مربوط به بافت نیز با چوب ساخته می‌شده و گره رایج در منطقه گره فارسی (گره نامتقارن) بوده و هست. چله‌کشی به روش چله‌دوانی روی زمین انجام می‌شده و از پنبه و پشم نیز به عنوان چله استفاده می‌کردند.
طرح‌های قالی و گلیم مانند سایر طرح‌ها در استان هندسی و ذهنی‌باف بوده و بیشتر از نقوش گیاهی و حیوانی به نسبت نقوش انسانی استفاده می‌شود. مهمترین مساله در مورد بافته‌های بلوچ ورود کاموا به تولیدات به دلیل بضاعت مالی اندک بافندگان است. این گونه بافته‌ها علی رغم ارزانی و كثرت خریداران، عمر کوتاهی داشته و کیفیت تولید را به مخاطره می‌اندازند.
رنگ‌های قالی بلوچ بیشتر شامل کرم، آبی، سبز و نارنجی، مشکی و قرمز، سفید و زرد است. قسمت گلیم‌باف در اکثر قاليچه‌های بلوچ مانند حاشیه و متن پر کار می‌باشد.
در اکثر قالی‌های بلوچ، طرح و نقشی واحد در اندازه‌های مختلف بافته می‌شود. گاهی قسمتی از طرح حاشیه در متن به صورت طرح کلی اجرا می‌شود. در بعضی قالیچه‌ها حاشیه و متن با ساقه‌هایی از گل‌های هندسی و انتزاعی به یکدیگر مربوط می‌شوند. در چنین حالتی هدف ارتباط بافتن نقش‌ها به هم است. همچنین گاهی در فرش‌های بلوچ اندازه حاشیه از متن بیشتر است.
اسامی تعدادی از طرح‌های فرش بلوچ عبارت است از:
گلدانی، درختی، گل شانه‌ای، بازوبندی، زیر خاکی، گل ریز چینی، جانمازی، ترکمن، قالیچه‌هایی که سراسر متن آن از یک نقشمایه نظير گل ریز پر می‌شود به صورتی که در مرکز متن یک، دو تا سه مربع با نقوش گیاهی تصویر می‌شود. نکته بسیار مهم اینکه گاهی طرحی مثل مددخانی که در سیستان بافته می‌شود در بلوچستان با رنگ‌های مورد علاقه بافندگان بلوچ رواج دارد.
بر عکس این حالت نیز اتفاق می‌افتد به طور مثال طرح گل ریز چینی که در بلوچستان بافته می‌شود در بعضی از مناطق سیستان نیز کار می‌شود. با این تفاوت که طرح متن مشابه بوده ولی در حاشیه از طرح‌های رایج منطقه سیستان (مانند حاشیه طرح‌های گلدانی) استفاده می‌شود. این مطلب همدلی و همزیستی و قريحه مشترک زیباپسندی مردم سیستان و بلوچستان را منعکس می‌سازد. واقعیت امر، دست طبیعت است که به جهت جلوگیری از اضمحلال و فراموشی فرش اصیل و قدیمی منطقه و مظلومیت آن در سال‌های فعلی، اقوام سیستانی و بلوچستانی را دوشادوش یکدیگر قرار داده است.
وضعیت موجود
در سه دهه اخير بعضی از ارگان‌ها و سازمان‌های دولتی و شرکت‌های خصوصی در مورد تولید فرش منطقه فعالیت‌های بسیاری داشته‌اند.
در حال حاضر استفاده از کارهای عمودی، گره ترکی، دریافت سفارشات مختلف بافت، بافت طرح‌های مناطقی همچون بیرجند، مشهد، یزد، نایین، تهران، قزوین و ...، تولید فرش‌هایی با رجشمار ۲۵ تا ۴۵ در برنامه کاری بافندگان قرار دارد.
به خصوص، در حال حاضر فرش‌های نفیس و مرغوبی با طرح فرش قزوین به جهت احیاء و حفظ طرح‌ها در استان تولید می‌شود که مورد نیاز بازار است.
خامه‌ها بیشتر توسط سفارش دهندگان تامین می‌شود، ۹۰ درصد آن‌ها از نوع درجه ۲ یا ۳ و بقيه از نوع خامه مرغوب است.
چله‌کشی (چله‌دوانی) فارسی بر روی دارهای عمودی، ثابت و گردان انجام شده و بافندگان به دو صورت خانگی (بيشتر) و کارگاهی مشغول به کار هستند.
شرایط بافت برای بافنده خصوصا خانگی مطلوب نیست و بهداشت و ایمنی کار در همه جا رعایت نمی‌شود.
با در نظر داشتن ظرفیت بالای منطقه در تولید هنرهای دستی و فرش‌بافی اشتغال‌زایی مولد رشته‌های مرتبط با فرش نظیر طراحی، رنگرزی، مرمت، بازار خوب فرش‌های بلوچ در جهان، وجود رشته کارشناسی فرش در دانشگاه‌های استان، اشتغال از طریق دامداری و کشاورزی می‌توان از طریق بهره گرفتن از کارشناسان و استادان علمی و تجربی هر چه بیشتر به رونق و شکوفایی فرش‌بافی استان کمک کرد.
