قالی بیجار

قالی بیجار
طرحی از قالی بیجار - مجموعهٔ راگمن (Rugman)
اطلاعات کلی
نام	قالی بیجار
نام (En)	Bidjar Rug
نام‌(های) دیگر	فرش بیجار (قالی گروس، قالی آهنی)
خاستگاه	ایران: کردستان
رده	روستایی
ویژگی‌های فنی
طرح‌های رایج	ماهی درهم، لچک و ترنج، هندسی، شاه‌عباسی، اسلیمی
نقوش رایج	ماهی، اسلیمی دهن‌اژدری
اندازه‌های رایج	پشتی، ذرع‌ونیم، دوذرعی، شش متری، نه متری
رنگ‌های رایج	لاکی، سرمه‌ای، سبز، آبی،‌ زرد، بژ
شیوه رنگرزی	طبیعی، شیمیایی
جنس پرز	پشم، گاهی ابریشم
جنس تار و پود	پنبه
شیوه بافت	ترکی‌باف
نوع گره	متقارن (ترکی)، نامتقارن (فارسی)
رج‌شمار	۲۵-۶۰ رج (در ۷ سانت)

قالی بیجار یا فرش بیجار از فرش‌های سبک روستایی است که در منطقه بیجار واقع در استان کردستان در غرب ایران بافته می‌شود. در این قالی از گره متقارن و نامتقارن با تار و پود پنبه‌ای و پرز پشمی و ابریشمی استفاده شده است. ماهی درهم، لچک و ترنج، هندسی، شاه‌عباسی و اسلیمی از طرح‌های رایج و لاکی، سرمه‌ای، سبز، آبی،‌ زرد و بژ از رنگ‌های رایج قالی بیجار است.

ویژگی‌ بافت و ساختار

نقش، نقش‌مایه و طرح

مهم‌ترین طرح‌های قالی عبارتند از: لچک و ترنج (در انواع ترنج دار، بدون ترنج و شیوه ی مشهور کف ساده)، واگیره‌ای( بخصوص نوع مشهور و قدیمیِ میناخانی) ، شکارگاه، محرابی و گلدانی( بویژه نوع مشهور به ظل السلطانی ).
همچنین، مهمترین نقش مایه‌های قالی بیجار عبارتند از: اسلیمی (به‌ویژه نوع مشهور آن به نام اسلیمیِ دهان اژدر) گل سُرخ وانواع گل‌فرنگ، گل‌های شاه‌عباسی، هراتی، به‌ویژه نوع مشهورتر و متداول‌تر آن به نام ماهیِ هراتی) بته، درخت به‌ویژه نوع بید مجنون و همچنین گلبوته در انواع مختلف.
صرف‌نظر از اسامیِ نام آشنای ذکر شده، در ادبیات بومی بافندگان بیجار نام‌ها و واژه‌های خاصی را برای برخی از طرح‌ها و نقوش سنتی و متداول به کار می‌برند که اگرچه ترکیبی از طرح‌ها و نقوش بومی است، اما با عناوین دیگری شناخته می‌شوند. ازجمله: نقش شیپوری( یا گل شیپوری) که از مشهورترین و متداول‌ترین نقوش در قالی‌های قدیم بیجار بوده است. همچنین طرح گل وکیلی که از طرح‌های مشترک بافندگان بیجار و سنندج است و الگوی اصلی آن بر مبنای طرح‌های واگیره‌ای است که یک نقش‌مایه در زمینه قالی به‌صورت تکرار شونده قرار می گیرد. همچنین طرح سمنبَرخانم که گویا مبتکر آن زنی به نام سَمَنبَر بوده است، اما اُلگوی اصلی این طرح همان لچک ترنج است. طرح مشهور و زیبای مستوفی نیز یک نام‌گذاری بومی توسط بافندگان بیجاری است که مبنای آن همان طرح واگیره‌ای است که در آن بند اسلیمی که اغلب گل و برگ‌هایی آن را فراگرفته‌اند به نحوی که حاصل ابتکار بافندگان بیجاری است به‌صورت تکرار شونده در زمینه قالی قرار می‌گیرد و در هیچ‌یک از مناطق دیگر ایران به جز ساروق و فراهان در استان مرکزی، نمی‌توان مشابه آن را دید. از دیگر اسامی اینچنین می توان به طرح سرداری اشاره نمود که بی‌شباهت به قالی‌های مشهورِ پولونز صفوی نیست که در آن نقش اسلیمِ دهن اژدر به‌صورت افقی تکرار می شود. نکته مهم در بررسی نقشه‌های قالی بیجار آن‌ است که بافندگان قدیم این شهر و روستاهای اطراف آن، برای بافتن هر طرح از یک قطعه قالی بافته شده کوچک که اغلب مساحت آن کمتر از یک مترمربع بود استفاده می‌کردند که در میان بافندگان ایران به اسامی مختلفی نظیر اُرنَک، دستور یا فقیره مشهور بوده است. هر اُرنَک حاوی چندین نقش واَشکال مختلف بود که بافنده با کنارهم قراردادن آن‌ها درافکار خود، یک تصویر ذهنی از طرح مورد نظر و نقش مایه‌های دلخواهش آن را تجسم می‌نمود و انواع مختلفی از طرح‌های مورد نظر خود را متصور می‌شد. در نهایت، با انتخاب یکی از طرح‌های تجسم شده، اقدام به بافت قالی مورد نظر با ابعاد دلخواه می نمود.انجام می گرفت، مبادرت به بافتن یک طرح با نقوش دلخواه می‌کردند. در حال حاضر این شیوه از قالی‌بافی در میان بافندگان بیجار به فراموشی سپرده شده است و بافندگان از نقشه‌هایی که توسط طراحان بر روی کاغذ طراحی می شود استفاده می کنند. اُرنک‌های قدیمی هم‌اکنون به عنوان یادگارانی ارزشمند از سنّت بافندگی قدیم بیجار از ارزش‌های بالای هنری برخوردارند و برخی از علاقه‌مندان نسبت به جمع‌آوری و نگه‌داری آن‌ها به صورت مجموعه( کلکسیون) اقدام می‌کنند. پژوهشگران و متخصصان احتمال می‌دهند خاستگاه طرح‌های ميناخانی و بيد مجنون که در برخی دیگر از قالی‌های ایران بافته می‌شوند بيجار بوده باشد. همچنین معتقدند طرح قالی‌های سده نوزدهم میلادی بيجار، بيشتر از طرح‌های گلدانی و واگیره‌ای و نقوش شاه‌عباسی سده‌های شانزدهم و هفدهم میلادی مناطق مرکزی ایران تاثیر پذيرفته است. برخی نیز طرح مشهور به خرچنگ بيجار را با نمونه‌های قفقازی اين طرح، منتسب به سده هیجدهم میلادی مقايسه می‌نمایند. به عقیده برخی از فرش پژوهان، طرح لچک و ترنج بيجار که همراه است با اسليمی، نخستین قالی‌های ترنجدار اوشاك (واقع در مركز آناتولی) را یادآوری می‌كند. دونالد ويلبر، فرش‌شناس برجسته انگلیسی، طرح‌های قالی بيجار را در پنج دسته طبقه‌بندی می‌کند:

1. قالی‌های طرح بيجار(گروس) كه برخی اوقات به نام طرح آذرخش خوانده می‌شوند.
2. قالی با نقوش ماهی درهم(هراتی)، بته، مينا خانی، گل سرخ، گل مستوفی و سرداری که به دو نوع شهری و روستايی‌باف تقسيم می‌شوند.
3. قاليچه‌های تصويری.
4. واگيره‌ها.
5. گليم‌ها. (طرح‌های برگرفته از گلیم‌ها)

باید به این نکته اشاره نماییم که قالی قدیم بیجار در هر سه گروه شهری‌باف، روستایی‌باف و عشایری‌باف بافته می‌شد، اما به دلیل دگرگونی در روش زندگی، امروزه نمونه‌های عشایری‌باف آن وجود ندارد.