قالی اصفهان/معرفی فرش مناطق ایران
نوشتهٔ مجید نیکویی و بازنگری رضا الله داد. ویراستی از این مقاله پیشتر با این شناسه نشر یافته است: مجید نیکویی. ۱۳۸۸. «قالی اصفهان». معرفی فرش مناطق ایران. تهران: مرکز ملی فرش ایران.استان اصفهان واقع در مرکز ایران، گذشته از ویژگی های طبیعی، جغرافیایی، صنعتی و اقتصادی، از جنبه تاریخی و فرهنگی نیز از کهن‌ترین مناطق کشور به شمار می‌رود که از گذشته‌های دور دارای فرهنگی درخشان بوده است.
این منطقه در روزگار باستان جایگاه ویژه‌ای داشته و مسیر مهاجران فلات ایران به سرزمین ایلام در حدود هزاره چهارم پیش از میلاد بوده است. زاینده‌رود و کرانه پر فایده آن بیش از هر عامل طبیعی دیگر، امکان شکل‌گیری چنین تمدنی در ناحیه مرکزی ایران را فراهم کرده است. شهر اصفهان که در کرانه این رود بزرگ قرار گرفته، از دوران باستان و قبل از سده‌های چهارم و پنجم پیش از میلاد، شهری آباد بوده و پس از آن نیز به گواه نگاشته‌های تاریخ‌نگاران، اقامتگاه تابستانی پادشاهان هخامنشی بوده است. این منطقه تا سده هفتم میلادی بیش از نهصد سال مرکز استان بزرگی از ایران به شمار می‌رفته و در زمان ساسانیان محل فرمانروایی و سکونت هفت خانواده بزرگ ایرانی بوده است. این ناحیه در دوره‌های مختلف پس از اسلام، فراز و نشیب فراوانی را گذرانده و در چند دوره تاریخی اهمیت بسیاری داشته است.
پیشینه قالی‌بافی
با توجه به پیشینه مدنیت و شهرنشینی در این منطقه، هنرها و صنایع گوناگونی رشد پیدا کرده است و فرش‌بافی، در میان آثار صنایع دستی این استان، اهمیت ویژه‌ای دارد. بر پایه اسناد تاریخی، این ناحیه یکی از مراکز اصلی و قدیمی شکل‌گیری سبک فرش شهری‌باف در ایران بوده است. بافندگی این استان از گذشته تا کنون در مراکزی از جمله اصفهان، کاشان، جوشقان، نایین، نجف‌آباد، گلپایگان، اردستان، نطنز، خوانسار و شهرضا رواج داشته است. در این میان فرش‌های پاره‌ای از مراکز از جمله اصفهان، کاشان، جوشقان و نایین آوازه‌ای جهانی یافته‌اند.
فرش‌بافی مراکز دیگر این استان بیشتر متأثر از ویژگی‌های بافت مراکز مشهور یاد شده است. در این استان، فرش روستایی و عشایری متأثر و مرتبط با سبک شهری اصفهان، شناخته نمی‌شود.
اصفهان در گذر تاریخ، سهم درخور توجه و مهمی در شکل‌گیری و اعتباربخشی به فرهنگ و هنر ایران داشته است. این شهر باشکوه، به عنوان یکی از زیباترین شهرهای ایران و جهان، سال‌هاست که میعادگاه بسیاری از هنرمندان و علاقه‌مندان فرهنگ و هنر ایران از سراسر دنیاست. اصفهان پیش از اقتدارش در دوره صفوی (قرن ۱۰ه.ش)، در دوره آل بویه (قرن ۴ ه.ش) نیز مورد توجه بوده و در دوره سلجوقیان (قرن ۷ ه.ش) پایتخت ایران به شمار می‌رفته است.
شکوه و عظمت اصفهان زمانی به اوج رسید که به عنوان مرکز حکومت بزرگ صفوی برگزیده شد و نه تنها به لحاظ سیاسی بلکه از نظر فرهنگی نیز قلب تپنده علم و فرهنگ و هنر ایران شد. در همین سرزمین پایه‌های مکتب صفوی با حضور جمعی از بزرگترین استادان هنر ایران استحکام بافت و به همت هنرمندان بزرگی چون رضا عباسی به اوج رسید.
سیمای شهری اصفهان با آثاری چون مسجد جامع - که بر آتشکده دوره ساسانی بنا شده است - به میدان نقش جهان و بناهای اطراف آن از جمله عالی‌قاپو و چهل‌ستون و نیز رودخانه زیبای زاینده‌رود با یادگارهایی از دوره‌های گوناگون همچون پل شهرستان - قدیمی‌ترین پل زاینده‌رود - پل مارنان، پل خواجو و سی و سه پل که شکل قدیم خود را از حدود ۴۰۰ سال پیش تا کنون حفظ کرده، این شهر را همانند موزه‌ای زنده در مرکز ایران جاودان کرده است.
این شهر به پشتوانه فرهنگی عظیم گذشته و هنرمندان اهل ذوق خود، در تمامی شاخه‌های هنری اعم از معماری، نقاشی، خطاطی، ادبیات، موسیقی و به ویژه فرش‌بافی از منزلتی والا برخوردار است.
هنرشناس نامدار پروفسور آرتور پوپ پس از سال‌ها مطالعه درباره فرهنگ و هنر ایران در مواجهه با آثار تاریخی اصفهان، تا آن اندازه شیفته شد که این شهر را به عنوان آرامگاه ابدی خویش برگزید.
در میان آثار هنری اصفهان، فرش دست‌باف با داشتن ارزش‌هایی با هویت و منحصر به فرد، به عنوان سفیر هنر ایران، زیبایی‌ها و ظرافت‌های هنر این شهر را در دامنه‌ای وسیع به جهانیان عرضه می‌دارد. دستاوردهای فرش‌بافی در اصفهان به سبک شهری‌باف با سابقه‌ای حداقل ۴۰۰ ساله، به گونه‌ای است که به عنوان یکی از مراکز اصلی بافت فرش‌های اصیل ایرانی در سبک شهری‌باف قلمداد می‌شود.
بافت بسیاری از فرش‌های قدیمی ایرانی موجود در موزه‌های سراسر جهان به اصفهان منسوب است و این شهر یکی از کهن‌ترین مراکز و شاید نخستین محل تأسیس کارگاه‌های بزرگ قالی‌بافی در ایران به شمار می‌آید.
مواد اولیه
تار، پود و پرز
خامه مورد استفاده در فرش اصفهان از ظریف‌ترین نوع پشم ناحیه مرکزی ایران - که کرک نامیده می‌شود - تهیه شده و در کارگاه‌های داخل شهر و یا شهرهای اطراف ریسیده و رنگرزی می‌شود. استفاده از ابریشم در فرش‌بافی اصفهان بسیار متداول است و بافت فرش‌های چله ابریشمی، گل ابریشمی و تمام ابریشم در بین تولیدات این دیار سهم درخور توجهی دارد.
جنس پودهای مورد استفاده در قالی اصفهان اغلب پنبه‌ای است. پود نازک دارای رنگ کرم و آبی و پود ضخیم، پنبه سفید یا آبی است که اغلب با چرخ‌های سنتی تابیده می‌شود.
چله (تار) قالی اصفهان ابریشمی و معمولا به رنگ سفید است. در برخی از قالی‌ها از چله رنگی هم استفاده می‌شود. شیرازه قالی‌های اصفهان همزمان با بافت پیچیده می‌شود و پرزها را در جریان بافندگی به وسیله قیچی‌های خاص این منطقه کوتاه می‌کنند. در گلیم‌بافی اول و آخر قالی‌های اصفهان، با استفاده از پودهای رنگی، تزئیناتی انجام می‌شود که به آن ملیله می‌گویند.
ویژگی بافت و ساختار
ویژگی‌های بافت
فرش اصفهان به شیوه لول و با گره نامتقارن (فارسی) و دو پود در هر رج بافته می‌شود. رجشمار معمول فرش اصفهان بین ۵۵ تا ۷۰ است، بیشتر تولیدات اصفهان بسیار ظریف و با کیفیت بوده و در اندازه‌های مختلف به ویژه قاليچه‌های ذرع و نيم (۱۵۶×۱۰۴ سانتیمتر)، ۲۳۰×۱۵۰ سانتیمتر، پرده‌ای (۲۴۰×۱۶۰ سانتیمتر)، ۳×۲ متر و ۵/۳ × ۵/۲ متر بافته می‌شود. در سال‌های اخیر قالی‌های با مساحت بیشتر از ۱۲ متر مربع هم در اصفهان متداول شده است.
به دلیل استفاده از دار و ابزار مناسب و نظارت‌های بسیار دقیق، فرش اصفهان از جمله مرغوب‌ترین و اصیل‌ترین فرش‌های ایرانی است.
طرح، نقش و نقش‌مایه
از مهم‌ترین ویژگی‌های کیفی فرش اصفهان، بهره‌گیری از طرح‌ها و نقوش و رنگ اصیل ایرانی است که با هماهنگی و ترکیب زیبا و استادانه، ابتدا به صورت نقشه تهیه شده و پس از بافت، بر فرش‌ها خودنمایی می‌کند.
با توجه به آنچه درباره پیشینه هنری اصفهان گفته شد، غنی‌ترین منابع طرح و نقش اصیل و سنتی ایرانی در آثار تاریخی اصفهان قابل مشاهده است و طراحان فرش اصفهان از این گنجینه وسیع سال‌ها بهره گرفته و به غنای آن نیز افزوده‌اند. تاسیس هنرستان هنرهای زیبا در اصفهان (۱۳۱۵ه.ش) که یکی از رشته‌هایش طراحی و نقاشی قالی بود، در طرح و نقش قالی معاصر اصفهان مؤثر افتاد و بسیاری از نقشه‌های فاخر این قرن، دستاورد هنر آموختگان هنرستان و با الهام از تزئینات معماری اصفهان است.
تجدید حیات فرش اصفهان و تشدید آن در دهه‌های اخیر وامدار هنرمندان نامداری چون احمد ارچنگ، عیسی بهادری، عباس کرباسیون و جواد رستم شیرازی است.
یکی از معروف‌ترین و متداول‌ترین طرح‌های فرش اصفهان، طرح لچک ترنج است که به روایت‌های مختلف لچک و ترنج، شاه‌عباسی و اسلیمی در فرش‌بافی اصفهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. از دیگر طرح‌ها، طرح ترنجی، افشان، ظل السلطانی، دسته گلی، کومه‌ای، قابی و طرح شکارگاهی است. طرح ترنجی مشهور به گنبدی یکی از طرح‌های قالی اصفهان است که از طرح‌ها و نقش‌مایه‌های گنبد بناهای به یادگار مانده از دوران صفوی الهام گرفته شده است.
این طرح در دهه‌های اخیر با روایت‌های گوناگون نه تنها در قالی اصفهان بلکه در مناطق دیگر نیز مورد استفاده قرار گرفته است. ترنج مرکزی فرش مشهور ۵۰۰۰ متری مسجد مسقط در عمان هم از طرح زیر گنبد مسجد شیخ لطف ا... اصفهان الهام گرفته شده است.
در نقش‌پردازی فرش اصفهان، نقش‌مایه‌های اسلیمی، شاه عباسی، برگ موئی، بوته‌ها، ختایی‌ها و نقوش حیوانی از جمله پرندگان به دقت و ظرافت فراوان با خطوط منحنی در انواع طرح‌ها استفاده می‌شود.
رنگ و رنگرزی
رنگ‌های غالب در فرش دست‌باف اصفهان عبارتند از: آبی، کرم، لاکی، سرمه‌ای، بژ، مسی و خاکی. این رنگ‌ها همراه با رنگ‌های سبز، طلایی و عنابی در ترکیب‌های گوناگون، در رنگ‌آمیزی فرش اصفهان به کار می‌روند. بی‌گمان نظاره و هم‌نشینی با فرش اصفهان، هر لحظه گوشه‌ای از زیبایی‌های هنر سنتی ایران به ویژه ارزش‌های نامحدود هنر اصفهان را به انسان ارزانی می‌دارد.