قالی چالشتر

قالی چالشتر
طرحی از قالی چالشتر - مجموعهٔ راگمن (Rugman) <--!زیرنویس توضیحی تصویر-->
اطلاعات کلی
نام	قالی چالشتر
نام (En)	Chaleshtor Rug
نام‌(های) دیگر	فرش چالشتر، قالی بختیاری
خاستگاه	ایران: چهارمحال و بختیاری
رده	قالی روستایی
ویژگی‌های فنی
طرح‌های رایج	قابی، لچک و ترنج
نقوش رایج	خشتی، بته، درخت کاج، درخت سرو، درخت بید مجنون، گل فرنگ
اندازه‌های رایج	دوذرعی، شش متری، نه متری،‌ دوازده متری
رنگ‌های رایج	آبی سیر و روشن، لاکی سیر و روشن، کرم، سفید، سبز سیر و روشن، قهوه‌ای و نارنجی
شیوه رنگرزی	طبیعی
جنس پرز	پشم
جنس تار و پود	پنبه
شیوه بافت	ترکی‌باف
نوع گره	متقارن (ترکی)
رج‌شمار	۴۰-۲۵ رج (در ۷ سانت)

قالی چالشتر یا فرش چالشتر از فرش‌های سبک روستایی است که در منطقه بختیاری واقع در استان چهارمحال و بختیاری در جنوب‌غرب ایران بافته می‌شود. در این قالی از گره متقارن با تار و پود پنبه‌ای استفاده شده است. خشتی و لچک و ترنج از طرح‌های رایج و آبی سیر و روشن، لاکی سیر و روشن، کرم، سفید، سبز سیر و روشن، قهوه‌ای و نارنجی از رنگ‌های رایج قالی چالشتر است.

تاریخچه

استان چهارمحال و بختیاری در جنوب غربی ایران واقع شده از شمال و مشرق به اصفهان از جنوب به کهگیلویه و بویراحمد و از شمال‌غربی به ایذه محدود است. ناحیه‌ای است کوهستانی. کوه‌های بختیاری قسمتی از رشته کوه‌های مغرب ایران است که در جهت شمال‌غربی به جنوب‌شرقی کشیده‌اند. از یک طرف به کوه‌های لرستان و از طرف دیگر به کوه‌های شمال‌غربی می‌پیوندد. این ناحیه محل سکونت ایل بختیاری است. «سرزمینی که به نام خاک بختیاری خوانده می‌شود، جغرافیای محل زندگی و زیستگاه بزرگ‌ترین ایل عشایری کشور است» [۲]. بر اساس پژوهش های متعدد این استان چهارمحال و بختیاری با اقلیمی سرد و خشک به مرکزیت شهرکرد، با عنوان بام ایران شهرت دارد. این استان شامل دو منطقه مختلف و متصل به یکدیگر است. ناحیه‌ای از این استان را که بین کوه‌های زاگرس تا خوزستان قرار گرفته بختیاری و قسمت شرقی آن را که در حد فاصل کوه‌های زاگرس به طرف اصفهان است، چهارمحال می‌نامند [۳]. مهمترین مناطق قالیبافی استان چهارمحال و بختیاری عبارتند از: چالشتر، سامان، اِشکَفتَک، پیربلوط، اَرجِنَگ، وَردنجان، فَرخشهر (قَهفرخ)، بروجن، بُلداجی، فرادنبه، هیرِگان، باباحیدر، اَردل و نواحی تابعه آن، شَلمزار و گروه فرش‌های اولاد [۴]. تاریخ دقیقی از بافت فرش در این استان ذکر نشده اما به دلیل عشایری بودن استان می‌توان گفت: فرش این استان نیز همپای دیگر مناطق کشور، به خصوص فرش‌های عشایری قدمت دارد. مجموعه منسوجات بختیاری را باید از نظر سبک بافت و طرح و نقش آن‌ها در دو گروه جدا از هم بررسی کرد: یکی بافته‌های لرهای بختیاری و دیگر بافته‌های چهارمحال. این دو اگر چه از لحاظ قومی و نژادی به هم مربوط‌اند اما شیوه زیستشان یکی نیست. قالی‌های بختیاری در قسمت جنوبی و غربی استان، و اکثراً توسط عشایر بختیاری تولید می‌شوند؛ این قالی‌ها در سبک عشایری فرش ایران قرار دارند. دستبافته‌های بختیاری دارای نقوش انتزاعی و نمادین‌اند و از جنبه‌های آزاد دستی، خیال‌پردازی و ذهنی‌بافی طراح و بافنده برخوردار می‌باشند. طرح و نقش آن‌ها همچنان پای‌بند اصالت‌های ایلی است. قالی‌های چهارمحال اما در قسمت شرق و شمال استان بافته می‌شوند و حاصل دستِ بافندگان روستانشین و شهرنشینان هستند و این قالی‌ها اکثراً در سبک روستایی‌باف قرار دارند. طرح و نقشه اکثر بافته‌های چهارمحال بر مبنای خطوط نرم و ملایم شکل گرفته و به راحتی می‌توان تاثیر فرش‌های اصفهانی را در آن‌ها دید [۵]. این «گروه بسیار مهم در میان فرش‌های قدیم چون در مراکز حکومتی خوانین بختیاری تولید می‌شده‌اند به قالی‌های بختیاری معروف هستند اما این مناطق از نظر جغرافیایی در چهارمحال قرار دارند. مهمترین مراکز تجمع خوانین در چهارمحال عبارت بودند از: چالشتر، شلمزار، فرخ‌شهر (قهفرخ) که به دستور رضاشاه بساط خوانین و حکومت‌های محلی آن‌ها برچیده شد» [۶]. با وجود این گونه‌گونی‌ها، نکات مشترک بسیاری نیز بین بافته‌های چهارمحالی و بختیاری مشاهده می‌شود. معروف‌ترین نوع قالی‌های بختیاری، قالی‌هایی موسوم به «بی‌بی بَف» یا «بی‌بی باف» است. که هم از نظر ابعاد و هم از نظر نقش و مواداولیه مصرفی با سایر فرش‌های ایرانی تفاوت کلی دارد این قالی‌ها را منحصراً بی‌بی‌ها که از امکانات مادی بالایی برخوردار بودند، می‌بافتند. مطلعین اظهار می‌دارند که نقشه چنین قالی‌هایی از حدود ۲۰۰ سال پیش و توسط خوانین بختیاری به قهفرخ آورده شد و سپس بافت این گونه قالی‌ها در چالشتر توسعه یافته است. در حال حاضر بافتن بی‌بی باف‌ها در چالشتر در منطقه شهرکرد پیگیری می‌شود. اما توسط اجتماعات روستایی و آن هم در چهار چوب صنایع دستی و به نام قالی خشتی. این قالی‌ها با نقشه خشتی، سرو کاج، کف ساده و بته قهر و آشتی و لچک و ترنج، متن قالی‌های لچک و ترنج را با گل‌های تجریدی به نام اَشرفی (نام محلی آن) و حاشیه آن را با شاخه و گل و برگ شاه عباسی می‌پوشانند، بافته می‌شود. گفتنی است که سبک نقش های بی‌بی باف، شکسته (هندسی) است [۷]. روستای چالشتر در فاصله هشت کیلومتری غرب شهرکرد، مرکز استان چهارمحال و بختیاری به مدت چهار قرن مرکز حکومت و حکمرانی خوانین بختیاری بود که این موضوع تا دهه اول حکومت پهلوی تداوم داشته است. امروزه چالشتر یکی از مناطق شهرِ شهرکرد محسوب می‌شود. این منطقه یکی از قدیمی‌ترین و فعال‌ترین مناطق قالی‌بافی با خصوصیات روستایی در چهارمحال و بختیاری است و در این زمینه دارای شهرت جهانی است. «مهم‌ترین ویژگی قالی چالشتر استفاده از مواد اولیه مرغوب و رنگرزی مناسب به همراه بافت ممتاز و منحصر به فرد می‌باشد. شادابی و زنده بودن طرح‌ها و رنگ‌های به کار رفته باعث به وجود آوردن یکی از زیباترین قالی‌ها شده است» [۸]. از معروف‌ترین قالی‌های چالشتر که شهرت جهانی در بازارهای فرش اروپا را به خود اختصاص داده و در همه جا آن را منسوب به چهارمحال می‌دانند، قالی‌های طرح خشتی این منطقه می‌باشد.

ویژگی بافت و ساختار

رنگ و رنگرزی

بافندگان این روستا علی رغم گسترش مواد اولیه شیمیایی در صنعت رنگرزی کشور، هنوز در تلاش هستند تا رنگ‌های مورد نیاز را با استفاده از مواد اولیه گیاهی تهیه نمایند. منطقه چالشتر اعتبار خود را مدیون استفاده از رنگ های گیاهیِ با کیفیت است. تعداد رنگ‌های مورد استفاده در قالی‌های چالشتر معمولا بین ۲۲ تا ۲۸ رنگ است که مهمترین آن‌ها عبارتند از: رنگ‌های آبی سیر و روشن، لاکی سیر و روشن، کرم و سفید، سبز سیر و روشن، قهوه ای و نارنجی. رنگرزی رنگ‌های روناسی این منطقه با بقیه مناطق کشور متفاوت است به شکلی که در سایر مناطق خامه با روناس و دندانه‌های مختلف جوشانده می‌شود. اما در این منطقه مواد اولیه یا خامه به مدت ۷۲ ساعت یا بیشتر در حمام آب گرم یا ولرم خوابانده می‌شود و پس از طی مدت زمان مقرر وقتی خامه از حمام یا پاتیل خارج شد رنگ دوغی، بدنی یا گلبهی به خود می‌گیرد. سپس خامه را در آب‌های جاری چشمه‌ها یا قنوات به مدت دلخواه به صورت شناور می‌بندند خامه با جذب املاح و کانی‌های موجود در آب رفته رفته تیره‌تر می‌گردد و بسته به نیاز بافنده و شید دلخواه او، از آب خارج می‌گردد. (بستگی به زمان نگهداری در آب دارد) این تفاوت رنگ که به دلیل املاح متفاوت موجود در آب مناطق مختلف باعث ایجاد تفاوت در رنگ‌هاست که عاملی برای تشخیص فرش‌های مختلف مناطق مختلف است. این روش یکی از منحصر به فردترین شیوه‌های رنگرزی در این مناطق می باشد که خود باعث تشخیص فرش یک روستا از روستای دیگر توسط ارزیابان و ارزشیابان فرش است. برای اکثر رنگ‌های دیگر هم «خامه‌ها را به مدت تقریباً یک هفته در ظرفی مملو از رنگدانه گیاهی قرار می‌دهند تا خامه‌ها، با حرارت خورشید رنگ شوند و سپس برای تثبیت رنگ خامه ها، آن ها را در ادرار گاو حرارت می‌دهند. برای رنگ‌های روشن‌تر خامه‌های جدید را در پساب خامه‌های قبلی که با دوغ مخلوط شده استقرار می‌دهند، به طوری که ممکن است از این پسآب در چهار مرحله برای رنگرزی استفاده شود» [۱۰].

نقش و نقش‌مایه

– طرح قالی خشتی چالشتر طرح‌های رایج قالی چالشتری عبارتند از: خشتی (ستون‌دار، پیاز، سرو، طاووس، چمن یه‌ور، خشت انگور، بید مجنون، جانوری)، قابی (سماوری، حقه‌ای، لوزی، بیضی، کوزه‌ای، قاب قوری)، نقشه بی‌بی‌باف، گلدانی، سرو و کاج، بید مجنون، لچک و ترنج (ترنجی)، گل مینا، کف ساده، کلیل ترنج، ترنج خربزه‌ای، ترنج دار (اگر یک ترنج باشد لندنی و اگر دو تا ترنج باشد گل فرنگ). مهم‌ترین طرح فرش چالشتر، خشتی است. علی‌رغم وجود بیش از ۴۰ تا ۵۰ نوع فرش خشتی امروزه شاهد طرح‌های بیش از حد تکراری خشتی هستیم. ترکیب کلی طرح‌های خشتی عبارتند از: – خشتی لوزی (جدا شده با رنگ، جدا شده با خشت) – خشتی محرابی – خشتی غلط (نقش ترکیبی جدید که در حوزه اصفهان استفاده می‌شود)

– نگاره‌های رایج در قالی خشتی چالشتر بته (بته سَرکَج، بته ماهی، بته جقه، بته کوتاه و بلند، بته دست به کمر)، درخت کاج (ساده و مطبق یا طبقه طبقه)، درخت سرو، درخت بید مجنون، گل فرنگ، گل بادبزنی، گل شاه عباسی، محرابی، قیچی، گل نیلوفر، پرنده قهر و آشتی (دو پرنده پشت به هم) و فرشته (دو پرنده روبروی هم)، طاووس، طوطی، آهو، گوزن، درخت تاک یا انگور، گلدان و دستِ دلبر و… . حاشیه‌های رایج منطقه نیز نگاره دهان اژدری، گل بادبزنی، «حاشیه گل فرنگ، حاشیه لندنی، تُنبان قری (نقشی شبیه شلیته) و شاخ گوزنی می‌باشد[۹].

ویژگی‌های بافت

– ابزار بافت شامل دفتین، کَرکیت و قیچی، چاقو و نیم زرعی برای اندازه گیری است. – نوع دار مورد استفاده به صورت ایستاده فلزی و معمولاً بدون راست‌رو و همراه با کوجی است. – چله پنبه‌ای با ضخامت متوسط – رجشمار قالی‌ها بین ۳۰- ۲۵ و گاه تا ۴۰ رج است. حداکثر رجشمار در گذشته ۳۰ بوده ولی امروزه تا ۴۵-۴۰ هم دیده می‌شود. قالی‌های ظریف‌تر با سفارش بافته می‌شوند. – گلیم‌بافی فارسی – شیرازه متصل – ریشه متصل در دو طرف قالی – گره مورد استفاده، متقارن (گره ترکی) با ضخامت‌های گوناگون است که بدون استفاده از قلاب (با دست) زده می‌شود. – اکثر قالی‌ها «دو پوده» و «سه پوده» با چله نخی (پنبه‌ای) هستند. قالی‌های سه پوده بدین ترتیب هستند که بعد از اینکه دو پود کلفت و نازک را دفتین زدند پود سوم که عموماً از جنس پلی استر یا پنبه چند لا می‌باشد را پودگذاری می‌کنند و آن را می‌کوبند تا دو پود قبلی خوب در قالی بنشیند و بعد از آن پود را از لای چله‌ها درمی آورند. این عمل باعث کوبیده شدن فرش می شود و فقط در چالشتر رواج دارد.

– ابعاد قالی خشتی چالشتر ابعاد متداول عموماً دو ذرع، ۶ ، ۹ و ۱۲ مترمربعی است و اندازه‌های کوچک نیز به طور پراکنده بافته می‌شود.

منابع

۱- ژوله، تورج، پژوهشی در فرش ایران، تهران: یساولی، ۱۳۸۱٫ ص ۲۰۰٫ ۲- قنبری عدیوی، عباس، فولکلور مردم بختیاری، شهرکرد: نیوشه، ۱۳۹۱٫ ص ۲۰٫ ۳- قنبری عدیوی، فاطمه، (۱۳۹۱)، بررسی نماد خاک بر روی طرح ها و نقوش فرش بختیاری، پایان نامه‌ تحصیلی کارشناسی فرش، جهاد دانشگاهی یزد، دانشکده‌ هنر و معماری اردکان، راهنما: زهرا قوی پنجه. ص ۳۷٫ ۴- ژوله، تورج، پژوهشی در فرش ایران، تهران: یساولی، ۱۳۸۱٫ ص ۲۰۰٫ ۵- تناولی پرویز، تاچه‌های چهارمحال، چاپ اول، تهران: یساولی، ۱۳۷۷٫ ص ۱۷-۱۶٫ ۶– نادری، طیبه، (۱۳۸۸)، تفکیک انواع دستبافته‌های چهارمحال و بختیاری، پایان نامه‌ تحصیلی کارشناسی صنایع دستی، دانشگاه شهرکرد، دانشکده‌ هنر فارسان، راهنما: فرانک کبیری. ص ۲۲٫ ۷– یاوری، حسین، مبانی شناخت قالی ایران، تهران: رجاء، ۱۳۸۴٫ ص ۱۲۵٫ ۸- ژوله، تورج، پژوهشی در فرش ایران، تهران: یساولی، ۱۳۸۱٫ ص ۲۰۱٫ ۹– صوراسرافیل، شیرین، فرش چهارمحال و بختیاری، تهران: آفتاب اندیشه، ۱۳۸۹٫ ص ۷۷٫ ۱۰- حسینی، مریم، (۱۳۸۹)، مطالعه تطبیقی نقش خشتی در قالی‌های مناطق بیرجند و چالشتر، پایان نامه‌ تحصیلی کارشناسی صنایع دستی، دانشگاه شهرکرد، دانشکده‌ هنر فارسان، راهنما: حمید صادقیان. ص ۳۱٫