قالی نایین/قالی‌های اصیل ایرانی

نوشتهٔ . ویراستی از این مقاله پیشتر با این شناسه نشر یافته‌ است: «قالی نایین؛ قالی‌های اصیل ایرانی». تهران: وزارت بازرگانی. مرکز تحقیقات فرش دست‌باف ایران.

نایین در حاشیه جنوبی کویر مرکزی و در۱۴۵ کیلومتری شرق اصفهان قرار گرفته و منطقه‌ای کویری است ولی به علت وجود کوهستانی نسبتا مرتفع در جنوب غربی آن آب و هوایی معتدل دارد.
نایين در قرون وسطی جزو ایالت فارسی محسوب می‌شد.
حمدالله مستوفی و خواند میر، آن را از توابع یزد شمرده‌اند اما در زمان ناصرالدین شاه این شهر جزو توابع اصفهان قرار گرفت.
تاریخ دقیق ایجاد شهر روشن نیست اما حضور بنایی به نام تاریخ قلعه (نارین قلعه) که مربوط به دوران ساسانیان است و گویش مردمان شهر که متاثر از حضور زرتشتیان در زمان‌های پیشین در این شهر است به قدمت شهر گواهی می‌دهد. مسجد جامع نایین که متعلق به قرن چهارم هجری می‌باشد و از بناهای مشهور تاریخی است گواه دیگری بر این ادعاست.
تولید سفال و سرامیک در نایین قدمت دیرینه دارد و تولیدات مراکز سفالگری و چینی‌سازی در قرن هفدهم و هجدهم صادر می‌شده است و نمونه‌هایی از آن‌ها در موزه ویکتوریا و آلبرت بريتاينا موجود می‌باشد.
تولید پارچه‌های پنبه‌ای نظیر کرباس و متقال، زیلوبافی، گلیم‌بافی، نمدمالی و برک‌بافی از مشاغل دیگری است که در نایین رایج بوده است. اما معروف‌ترین کالای تولیدی نایین در گذشته عبا بوده که در تمام کشورهای اسلامی مشهور است.
قالی‌بافی در نایین به دنبال کسادی بازار عبابافی در این منطقه که حرفه‌ی اصلی مردم بود، پیش از جنگ دوم جهانی رواج یافت. با ورود پارچه‌های خارجی و تغيير لباس مردم عبابافی که برای سال‌ها حرفه‌ی سنتی مردم نایین به شمار می‌رفت رونق خود را از دست داد و تبحر در ریسیدن کلاف‌های ظریف برای تهیه پارچه‌های نازک این بار در بافت قالیچه‌های ریزبافت به کار گرفته شده و سبب شد تا این تولیدات با برخورداری از پشمی ظریف و نرم‌تر از سایر نقاط، علیرغم مقدار اندک تولید به سرعت بازارهای داخل و خارج از ایران را از آن خود کند.
امروزه در طبقه‌بندی فرش‌های ایران قالی نایین به دلیل ظرافت و رنگ‌آمیزی خاص آن جزء نفیس‌ترین قالی‌های ایران محسوب می‌شود.

مواد اولیه، رنگرزی و بافت

مواد اولیه در بافت قالی و قالیچه‌های معمولی نایین عبارتند از خامه بسیار ظریف و ابریشم، که از ابریشم برای دور گل و برگ‌ها استفاده می‌کنند و در اصطلاح به آنها گرده ابریشم می‌گویند. اسلیمی‌ها و لچک‌ها و شاخ و برگ‌ها با یک ردیف ابریشم سفید مشخص می‌شود و این کار از تداخل رنگ‌ها در هم جلوگیری می‌کند و جذابیت طرح‌ها بیشتر می‌گردد.
چله‌کشی از نوع مشهور به فارسی است و همچنین شیرازه‌بافی آن‌ها حین بافت انجام می‌شود.
معیار خرید و فروش و ارزش فرش‌های نایین را عموما از تعداد لای نخ چله آن مشخص می‌نمایند.
قالی‌های نایین همگی یا از نوع ۴ لا یا ۶ لا و يا ۹ لا هستند.
ابعاد قالی نایین متنوع است و اندازه های ۶ و ۹ متری متداول‌تر است.
شیوه‌های رنگرزی سنتی و رنگزاها عموما طبیعی هستند.
آن‌ها برای به دست آوردن رنگ از پوست انار، پوست گردو، روناس، اسپرک، برگ مو و قرمز دانه استفاده می‌کنند و برای بدست آوردن آبی و لاجوردی از نیل استفاده می‌شود. رجشمار اغلب فرش‌های نایین بین ۵۰ تا ۷۰ گره در هر ۶/۵ سانتیمتر می‌باشد.

طرح و نقش و رنگ

اصلی‌ترین طرح‌های مورد استفاده در فرش نایین انواع لچک و ترنج با استفاده از ترکیبات اسلیمی و ختایی و طرح‌های افشان است و از طرح‌های سنتی دیگر که می‌توان در فرش نایین دید می‌توان به گلدانی، درختی، محرابی و محرمات اشاره کرد.
رنگ‌های کرم، سرمه‌ای و سبز، زمینه اغلب قالی‌های نایین را تشکیل می‌دهد. که به همراه رنگ‌های عنابی، قهوه‌ای روشن، زرشکی، نخودی آبی، سفید و قرمز، مورد استفاده قرار می‌گیرند. استاد فتح‌الله حبيبيان نایینی، برادران مفیدی، حاج رضا قنبری و جلال بنده‌علی، از مهم‌ترین تولیدکنندگان معاصر قالی نایینی می‌باشند.
از طراحان قدیم و جدید قالی نایینی می‌توان شیخ حسن متولی، اخوان مفیدی، جهان مفیدی، رضا یوسف‌پور، محمدعلی رهنیان محمدی، حسن طحافی و جهانگیر طلایی را نام برد.