چیت‌بافی

نوشتهٔ عبدالحسین قاسم‌نژاد.

زندگی عشایر بنابر شرایط نیاز به وسایل و ابزاری دارد تا بتوان آن را هموار و ممکن سازد. عشایر ایرانی مانند بسیاری از دیگر عشایر آسیایی سکونتگاه‌شان «چادر» است. چادرها به طور معمول از موی بز بافته می‌شوند که نسبت به باران و برف عایق بوده و نفوذناپذیر هستند. در ایران عشایر بختیاری، لر، کرد و لک برای استحکام و محافظت از چادر و فضای زیست از وسیله‌ای به نام «چیت» استفاده می‌کنند. این جستار درباره چیستی چیت، روش تولید و نمادشناسی آن است.

کاربرد

چیت (چیق یا چیغ) برای چادر کاربردی مانند دیوار دارد. در واقع چیت‌ها امکان محفوظ بودن فضای زیست درون چادر را بیشتر می‌کنند. کاربرد دیگر چیت تقسیم فضای درون چادرها است. (گاه بنابر سنت، فضای حضور بانوان و آقایان در مراسم جدا می‌شود).

مواد اولیه

چیت شکل یافته از نی و نخ است. بهترین نی گونه‌ای است که در شوره‌زار روییده باشد. چون استحکام بیشتری نسبت به دیگر نی‌ها دارد. نخ‌های استفاده شده نیز در بیشتر موارد موی بز هستند و گاهی نیز پشمی‌اند. اما امروزه از نخ‌های آکرولیکی که تنوع رنگی بیشتری دارند نیز استفاده می‌شود.

دسته‌بندی در صنایع دستی ایران

هرچند در تولید چیت از نخ استفاده می‌شود و در بین ایرانیان از آن به نام «چیت‌بافی» یاد می‌شود و همچنین به بانوان تولیدکننده آن «بافنده» گفته می‌شود، این دست‌ساخته در زیرگروه بافته‌ها یا منسوج قرار نمی‌گیرد. بلکه به دلیل استفاده از نی که بنیان این محصول را شکل می‌دهد در گروه‌بندی صنایع دستی ایران، جزو زیرگروه تولیدات نی و حصیر قرار می‌گیرد، مانند سبد و حصیر.

روش تولید

در گام نخست باید برای تولید چارچوب یا دستگاهی آماده شود. بنا بر پهنای چیت دو پایه چوبی درون زمین نهاده می‌شود به طوری که از ایستایی و مقاومت بالایی برخوردار باشند. بر روی این پایه‌ها نیز یک چوب افقی جای می‌گیرد. چوب افقی به گونه‌ای برهم می‌شود که هیچ تکانی نداشته باشد.
برای شروع کار می‌بایست رشته نخ‌هایی آماده شوند؛ شمار آنها بر اساس نقشی است که بر روی چیزی ایجاد می‌شود. دو سر هر رشته نخ را به دو تکه سنگ می‌بندند. هر رشته نخ را تقسیم کرده و روی چوب افقی دستگاه آویزان می‌کنند. استفاده از سنگ به این دلیل است تا کشش بر نخ ایجاد شود، به این صورت محصول نهایی یکنواخت خواهد شد. پس از آنکه تمام رشته انتخاب بر روی دار قرار گرفتند، نی نخست را روی نخ‌ها و چوب افقی دستگاه قرار می‌دهند. نخ‌هایی که در دو سمت دستگاه آویزان شده‌اند را به صورت برعکس از یک سو به سوی دیگر می‌برند. در ادامه نی دوم را در کنار نی نخست قرار می‌دهند و تمام رشته نخاع را از یک سو به سوی دیگر می‌برند. این جاگذاری نی‌ها و گذر نخ‌ها تا رسیدن به بلندای مورد نظر ادامه می‌یابد. در این میان بنابر سلیقه بانوان اجرا کننده (بافنده چیت) نقش‌های ساده و در بیشتر موارد هندسی بر روی چیت ایجاد می‌شود.
روش دیگر تولید چیت به این صورت است که برای ایجاد نقش ابتدا نخ‌های رنگینی بر روی هر نی پیچیده می‌شود که با کنار هم قرار گرفتن آنها نقش دیده می‌شود. پس از پیچیدن نخ‌های رنگین، نی بر روی دستگاه قرار می‌گیرد و با روشی که بیان شد، تولید انجام می‌شود. به این روش دوم «تَپَک» یا «اِسپَر پیچ» گفته می‌شود. این گونه از چیت بیشتر برای آراستن حجله عروس کاربرد دارد.
در پایان، دو سوی چیت را با بریدن و یکنواخت کردن همه نی‌ها به وسیله موی بز می‌پوشانند. به این روش آماده‌سازی کناره‌ها «لَوار» گفته می‌شود. ایجاد لَوار از سایش لبه چیت جلوگیری کرده و مدت زمان بهره‌بری آن را افزایش می‌دهد.

نمادشناسی

چنانچه پیش‌تر بیان شد اشکال هندسی در نقش‌اندازی چیت کاربرد دارد، به ویژه شکل‌های چهارگوش. چهارگوش‌ها نشان از یک محیط دارند؛ «مربع» به مفهوم «سرزمین» و به صورت خاص «زمین» است. «لوزی» به مفهوم «آبگیر» یا هر مکانی برای انباشتن و نگهداری است. در چیت‌های «اِسپَر پیچ» از نقش‌هایی استفاده می‌شود که نماد «قدرت» و «برکت‌افزایی» است، مانند نقش‌مایه «شاخ قوچ».